Ergasheva ozodaning jahon geografiyasi

 
Bundan tashqari O’rta Osiyo 
tog’larida yassi cho’qqi muzliklari
 
anchagina maydonlarni egallab yotadi. SHuni 
qayd qilish kerakki, muzliklarning bu turi hozirgi zamonda ancha kam taraqqiy 
etgan, buni
 
keyingi sahifalarda ko’rib o’tamiz, to’rtlamchi davr mobaynida ular
 
keng 
tarqalgan muz turlaridai biri bo’lgan yassi cho’qqilar muzligi
 
hozirgi davrda 
Markaziy Tyan’shan’ tog’larida dengiz sathidan
 
o’rtacha 4000-4200 metr 
balandlikda uchratilib, ularning qalinligi 150 metrgacha. yetadi. Muzliklarning bu 
turi hosil bo’lishi uchun u joy
 
daryolar bilan kam kesilgan bo’lishi kerak. Markaziy 
Tyan’shan
 
tog’larida esa hozirgi davrda bunday sharoit mavjuddir. Bunday
 
sharoit 
SHarqiy Pomir tog’larida ham bor. Biroq, bu rayonda iqlim
 
juda quruk. SHarqiy 
Pomir tog’larida Markaziy Tyan’shan’ tog’lariga
 
nisbatan 4 marta kam 

---

yog’ingarchilik yog’adi. SHuning uchun
 
muzliklarning bu turi SHarqiy Pomirda 
taraqqiy etmagan. 
2-Rasm O‘rta osiyo tog‘laridagi muzliklar tabiatidan
. 

---

I.2.Fedchenko muzligi. 
Fedchenko muzligi Pomirdagi eng katta muzlikdir. Markaziy Tojikiston (Togʻli 
Badaxshon avtonom viloyati) hududida joylashgan. Muzliklarning togʻ-vodiy tipiga 
kiradi. Bu qutb mintaqalaridan tashqaridagi dunyodagi eng uzun muzlikdir. 
Muzlikning maydoni taxminan 700 km² ni tashkil qiladi. Yevroosiyo muzliklari ichida 
Fedchenko muzligi hududi boʻyicha faqat Qoraqoʻram muzliklaridan Siachen 
(uzunligi 76 km, maydoni 750 km2) va Baltoro (uzunligi 62 km, maydoni 750 
km2)dan pastdir.Fedchenko muzligi Uzun va toʻgʻri muzlik Parij kommunasi 
choʻqqisining shimoliy yon bagʻirlari (6350), 26 Boku komissarlari choʻqqisi (6848) 
va Mustaqillik choʻqqisining shimoli-gʻarbiy yonbagʻirlaridan hosil boʻlgan 6200 m 
balandlikdagi sirkdan boshlanadi. ilgari inqilob cho'qqisi) (6940). Barcha cho'qqilar 
Yazgulem tizmasiga tegishli. Muzlik Akademii Nauk tizmasining sharqiy poydevori 
boʻylab shimolga 77 km choʻzilgan. Eng yirik chap irmoqlari: Vysokiy Tanimas, 
Akademii Nauk, Yelena Rozmirovich, Kashalayak, Bivachniy muzliklari. Eng yirik oʻng 
irmoqlari Vitkovskiy va Nalivkin muzliklaridir. Fedchenko muzlik tizimida jami 45 ta 
muzlik bor.Muzlik yuzasining qiyaligi asosan 1,5-2,5°, muz harakati tezligi 66,8 
sm/sutkagacha. Firn viloyatida muzlikning harakat tezligi 216 m/yil, oʻrta qismida 
252 m/yil, til yaqinida 126 m/yil. Muzlikning yuqori uchi 6280 m balandlikda, pastki 
qismi 2900 m, qor chizig'ining balandligi 4650 m.O'rta qismdagi muzning maksimal 
qalinligi bir kilometrga etadi, hajmi esa 144 ga teng. km³ - taqqoslash uchun, bu Eri 
ko'li hajmining uchdan bir qismini tashkil qiladi.Muzlikda median va lateral 
morenalarning tizmalari aniq ifodalangan; pastki uchi morena bilan 
qoplangan.Seldar daryosi muzlik tili ostidan oqib chiqadi, u Sauksay bilan qoʻshilib 
Muksu 
daryosini 
hosil 
qiladi. 
Demak, 
muzlik 
Amudaryo 
havzasiga 
mansub.Fedchenko muzligining quyi qismini 1878-yilda V.F.Oshanin, oʻrta va 
yuqori qismlarini 1928-yilda Pomir ekspeditsiyasi kashf etgan. U kashfiyotchilar 
tomonidan Pomirdagi rus tadqiqotchisi va sayohatchisi, Zaalai tizmasi va Lenin 
cho'qqisining kashfiyotchisi, 1873 yilda Alp tog'larida vafot etgan Aleksey Pavlovich 

---

Fedchenko sharafiga nomlangan."Men uni (muzlikni) Aleksey Pavlovich Fedchenko 
xotirasiga bag'ishladim", deb yozgan V. F. Oshanin. “Men Markaziy Osiyo 
geografiyasi va tabiat tarixiga oid koʻplab noaniq savollarga oydinlik kiritishimiz 
uchun qarzdor boʻlgan unutilmas oʻrtoqning ajoyib asarlariga zaif darajada boʻlsa-
da, shu bilan chuqur hurmatimni bildirmoqchi edim. Men uning nomi O'rta Osiyo 
tog'larining eng ulug'vor muzliklaridan biri bilan abadiy bog'lanishini xohlardim - 
men buni xohlardim, chunki muzlik hodisalarini o'rganish Aleksey Pavlovich uchun 
alohida qiziqish uyg'otdi. Fedchenkovskiy muzligi sayohatchilarga uzoq kelajakda 
Markaziy Osiyoning eng qobiliyatli va tirishqoq tadqiqotchilaridan biri nomini 
eslatib tursin!.Muzlik va uning atrofidagi hududning birinchi xaritasi topografi I. G. 
Dorofeev tomonidan tuzilgan.Kashalayak muzligining ogʻzidan uncha uzoq 
boʻlmagan joyda, Fedchenko muzligining chap tomonidagi qoyali qirlarda, 4169 m 
balandlikda, akademik N.P.Gorbunov nomidagi gidrometeorologiya stansiyasi 
(GMS) joylashgan. Stansiya binosi 1933 yilda qurilgan (me’mor V. R. Blese), buning 
uchun 16 tonna yuk tuyalar va otlar orqali qurilish maydoniga yetkazilgan[3]:118. 
1995 yilgacha stansiya doimiy ravishda ishlagan. Xalqaro geofizika yilida (1957-
1959) Fedchenko muzligining yuqori qismida, taxminan 4900 m balandlikda, 
Vitkovskiy muzlik stansiyasi va muzlikning pastki qismida joylashgan stansiya 
ishladi. 

---