O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

VIII-BOB 
XX-ASRNING 60-70-YILLARDAGI SHAKLLANGAN 
IJTIMOIY-INSTITUTSIONAL NAZARIYALAR 
8.1. Institutsionalizmning umumiy xususiyatlari. 
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida, erkin (mukammal) raqobat 
kapitalizmi monopoliya bosqichiga aylandi. Ishlab chiqarish va 
kapitalning kontsentratsiyasi kuchaydi, bank kapitalning keskin 
markazlashuvi yuz berdi. Natijada Amerika kapitalistik tizimi keskin 
ijtimoiy 
qarama-qarshiliklarni 
keltirib 
chiqardi. 
―O`rta sinf‖ 
manfaatlariga katta zarar etdi.
Bu holatlar iqtisodiy nazariyada mutlaqo yangi yo`nalish – 
institutsionalizmning paydo bo`lishiga olib keldi. U, birinchidan, 
monopol kapitalga qarshi turish, ikkinchidan, birinchi navbatda, 
iqtisodiyotni isloh qilish orqali ―o`rta sinfni‖ himoya qilish 
kontseptsiyasini ishlab chiqish vazifasini qo`ydi. 
Metodologiya 
sohasida 
institutsionalizm, 
ko`pgina 
tadqiqotchilarning fikriga ko`ra, Germaniyaning tarixiy maktabi bilan 
juda ko`p umumiyliklarga ega. Masalan, V.Leont`ev yozadiki, Amerika 
iqtisodiy tafakkurning atoqli namoyandalari T.Veblen va V.Mitchellarga 
ishora qilib, iqtisoddagi chiqdoriy-tahliliy usullarni tanqid qilishda 
nemis tarixiy maktabining umumiy yo`nalishini davom ettirdilar.
Buni qisman shu bilan izohlash mumkinki, asrning boshida nemis 
maktabining Qo`shma shtatlardagi ta`siri ingliz maktabining ta`siridan 
ko`ra kattaroq va ehtimol undan ham muhimroq edi.
Iqtisodiy o`sish yo`llarini asoslash uchun tarixiylik va ijtimoiy 
muhit omillarini hisobga olish, garchi ular institutsionalizm va 
Germaniyaning tarixiy maktabning metodologik tamoyillarining 
o`xshashligini ramziy ko`rsatsa ham, umuman olganda, iqtisodiy 
rivojlanishning to`liq va so`zsiz davomiyligini anglatmaydi.
Gap shundaki, 19-asrning ikkinchi yarmidagi nemis mualliflari 
A.Smitning nazariy ta`siri ostida bo`lish, germaniyada savdo erkinligini 
va iqtisodiy liberalizmning boshqa tamoyillarini, shu jumladan 
tadbirkorlar o`rtasida cheksiz erkin raqobat zarurligini o`rnatish uchun 
kurashda Prussiyaning YUnker doiralarini to`liq qo`llab-quvvatladi.

---

79 
Ikkinchidan, nemis maktabi tadqiqidagi istorizm, asosan, bozor 
iqtisodiy munosabatlarining tabiiy xarakterini tasdiqlashda va insoniyat 
jamiyatining butun rivojlanishi davomida iqtisodiyotda muvozanatning 
avtomatik 
tarzda 
o`rnatilishi 
pozitsiyasini 
qo`llab-quvvatlashda 
namoyon bo`ldi. Uchinchidan, germaniyaning tarixiy maktabi 
mualliflarning asarlarida jamiyatning iqtisodiy hayotini ―erkin 
tadbirkorlik‖ni cheklovchi tamoyillar asosida isloh qilish mumkinligi 
haqidagi har qanday ishoralarga ham yo`l qo`yilmagan. 
Demak institutsionalizm iqtisodiy tafakkurning sifat jihatidan 
yangi yo`nalishdir. U oldingi iqtisodiy nazariya maktablarining eng 
yaxshi nazariy va uslubiy yutuqlarini o`zlashtirdi va birinchi navbatda, 
matematika va matematik apparatlarga asoslangan neoklassiklarning 
iqtisodiy tahlilining marjinal tamoyillarini (iqtisodning rivojlanish 
tendentsiyalarini aniqlash va iqtisodiyotdagi o`zgarishlar nuqtai-
nazaridan) o`zlashtirdi.
Ko`p jihatdan shunga o`xshash mulohaza M.Blaug tomonidan 
ifodalanadi, uning fikricha, ―institutsionalizm‖ mohiyatini aniqlashga 
harakat qilib, biz metodologiya sohasiga tegishli uchta xususiyatni 
topamiz: 

neoklassitsizmga xos bo`lgan yuqori darajadagi abstraktsiyadan va 
ayniqsa, pravoslav narx nazariyasining statik xususiyatidan 
norozilik; 

iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan integratsiyalash 
istagi yoki ―fanlararo yondashuvning afzalliklariga ishonish‖; 

klassik va neoklassik nazariyalarning etarli darajada empirizmidan 
norozilik, batafsil miыdoriy tadыiыotlarga chaqirish. 
―Institutsionalizm‖ atamasi ―institut‖ sщzidan kelib chiыыan. 
Institutlar juda noaniы kategoriyadir. Bu mavzuda yozgan olimlar 
institutlar nima ekanligiga aniы ta`rif bermaganlar.
Bundan tashqari, iqtisodiy nuqtai nazardan institutlar turli yo`llar 
bilan ta`riflangan. Masalan, Elsterning yozishicha, muassasa kuch 
ishlatib xatti-harakatlarini o`zgartiruvchi huquqni muhofaza qilish 
mexanizmi sifatida tavsiflanishi mumkin va bu uning eng yorqin jihati. 
YAna bir ta`rif D. Nort tomonidan berilgan bo`lib, u institutlar 

---

80 
tomonidan jamiyatdagi o`yin qoidalarini yoki rasmiyroq aytganda, 
odamlarning 
o`zaro 
munosabatlarini 
shakllantiradigan 
odamlar 
tomonidan yaratilgan cheklovlarni tushunadi. 
Institutlar 
ayirboshlash, 
davlat, 
siyosiy 
yoki 
iqtisodiy 
rag`batlantirish tuzilmasini yaratadilar. Institutlar ham rasmiy qonunlar 
(konstitutsiyalar, qonunlar, mulkiy huquqlar), ham norasmiy qoidalar 
(urf-odatlar, urf-odatlar, xulq-atvor qoidalari). Institutlar tartibni 
ta`minlash va evaziga noaniqlikni bartaraf etish uchun odamlar 
tomonidan yaratilgan.
Bunday institutlar iqtisodiyotda qabul qilingan standart cheklovlar 
bilan birgalikda bir qator alternativalarni aniqladilar va shu bilan ishlab 
chiqarish va aylanish xarajatlarini va shunga mos ravishda rentabellik va 
iqtisodiy faoliyatga jalb qilish ehtimolini aniqladilar. Jek Naytning 
fikricha, "institutlar - bu ijtimoiy munosabatlarni maxsus tarzda 
tuzadigan qoidalar majmui, ma`lum bir jamiyatning barcha a`zolari 
bilimga ega bo`lishi kerak". 
Rasmiy institutlar ko`pincha bozor iqtisodiyoti sharoitida 
institutsional o`zgarishlarni nazorat qiluvchi shaxslar manfaatlariga 
xizmat qilish uchun yaratiladi. O`z manfaatlariga intilish boshqalarga 
salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Mafkuraviy yoki ma`naviy ehtiyojlarni 
qondiradigan ijtimoiy institutlar ko`pincha ijtimoiy tashkilotlar va 
iqtisodiy xatti-harakatlarga ta`sir qiladi.
Davlatning 
davlat 
institutlarini, 
masalan, 
normalarni 
o`z 
maqsadlari uchun manipulyatsiya qilishga urinishlari, soat keyin ular 
muvaffaqiyatsiz bo`lib chiqdi. Bunga misol qilib sovet odamlarini 
kommunizm quruvchining axloqiy kodeksi ruhida tarbiyalashi mumkin.
Institutlarni amortizatsiya va yangi investitsiyalar orqali o`zgarishi 
mumkin bo`lgan ijtimoiy kapital sifatida ko`rish mumkin. Rasmiy 
qonunlar tez o`zgarishi mumkin, lekin majburlash va norasmiy qoidalar 
sekin o`zgaradi. Va bu erda kapitalizmning iqtisodiy institutlarini bozor 
modeliga moslashtiradigan Rossiya misol bo`ladi. Norasmiy qoidalar, 
me`yorlar, urf-odatlar hokimiyat tomonidan yaratilmaydi, ular ko`pincha 
o`z-o`zidan rivojlanadi. 

---

81 
Institutlar o`z muhitidagi o`zgarishlarga sekin moslashadi, shuning 
uchun samarali bo`lgan institutlar samarasiz bo`lib qoladi va uzoq vaqt 
davomida shunday bo`lib qoladi. jamiyatni anchadan beri belgilangan 
tarixiy yo`ldan qaytarish qiyin. 
―Institutsionalizm‖ atamasi ―institut‖ tushunchasining boshqa 
talqiniga 
asoslanadi. 
Muassasa 
institutsionalistlar 
tomonidan 
jamiyatning iqtisodiyotdagi va undan tashqaridagi harakatlagtiruvchi 
kuchining 
asosiy 
elementi 
sifatida 
qaraladi. 
Institutsionalizm 
mafkurasining ―institutlari‖ga eng xilma-xil kategoriya va hodisalar 
kiradi: 

davlat muassasalari, ya`ni oila, davlat, monopoliyalar, kasaba 
uyushmalari, raqobat, huquqiy normalar va boshqalar; 

ijtimoiy psixologiya, ya`ni xulq-atvor motivlari, fikrlash tarzi, urf – 
odatlari, an`analari, odatlari. Iqtisodiy kategoriyalar ham ijtimoiy 
psixologiyaning namoyon bo`lish shakli: xususiy mulk, soliq, 
kredit, foyda, savdo va boshqalar. 
Bu yo`nalish o`z nomini amerikalik iqtisodchi U.gamil`ton 1916-
yilda ―institutsionalizm‖ atamasini birinchi marta qo`llaganligi sababli 
oldi. Ba`zi hisob-kitoblarga ko`ra, iqtisodiy fikrning institutsional 
yo`nalishining paydo bo`lish vaqti T.Veblenning ―Bo`sh vaqt sinfi 
nazariyasi‖ monografiyasi nashr etilgan kundan boshlab boshlanishi 
kerak, ya`ni 1899 yildan. 
Biroq institutsionalizm doirasida yangi tendentsiyalar paydo 
bo`lganligini ko`rsatuvchi J.Kommons va V.Mitchellning keyinchalik 
paydo bo`lgan ahamiyatli nashrlarini hisobga olgan holda, ushbu 
yo`nalishdagi g`oyalar va tushunchalarning aniq shakllanish davri, 
iqtisodiy nazariya XX asrning 20-30-yillariga to`g`ri keladi. 
Instituttsionalistlar sotsiologiyadan keng foydalaniladi, uni siyosiy 
iqtisod bilan uyg`unlashtiradi, iqtisod fanni sotsiologik kategoriyalar 
bilan to`ldiradi. Sotsiologik va iqtisodiy tahlilning sintezi g`oyasi 
ularning kontseptsiyalari asosida yotadi. ―Institutsionalizm‖ (inglizcha 
institutsionalizm, lotincha Institut – harakat usuli, odat, yo`nalish, 
ko`rsatma) atamasi asosini tashkil etuvchi institut kategoriyasiga 
asoslangan jamiyat va iqtisodiyot haqidagi qarashlar tizimini bildirish 

---

82 
uchun qabul qilingan ushbu yo`nalish tarafdorlarining ijtimoiy-iqtisodiy 
qurilishlari... 
V.gamil`tonning fikricha, ―muassasa‖ ―ijtimoiy odatlar guruhini 
yaxshiroq tasvirlashning og`zaki belgisi‖, bir guruh odamlar uchun odat 
yoki xalq uchun odat bo`lib qolgan ―fikrlash tarzidir‖. V.gamil`ton 
―institutlar inson faoliyatining chegaralari va shakllarini belgilaydi. Biz 
hayotimizni 
moslashtiradigan 
urf-odatlar 
va 
odatlar 
dunyosi 
institutlarning 
o`zaro 
bog`liq 
va 
uzluksiz 
to`qimasidir‖. 
Institutsionalistlar o`zlarining e`tiqod tizimini institutlarning tabiiy 
tanlanishi printsipiga asoslanadi.