O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

IX-BOB 
YANGI INSTITUTSIONAL NAZARIYALAR 
9.1. YAngi frantsuz institutsionalizmi. 
Asosiy vakillari: Loran Teveno, Lyuk Boltyanskiy, Oliv Favorot, 
Fransua Aymard Dyuven. 
Asosiy ishlari: L.Teveno, L.Boltyanskiy ―Ahamiyatli iqtisodiyot‖ 
(1987). 
YAngi frantsuz institutsionalizmi – yoki shartnomalar iqtisodiyoti 
– 1980-1990 yillar oxirida paydo bo`lgan institutsionalizmning so`nggi 
tendentsiyasi. Ushbu tendentsiyaning o`ziga xosligi shundaki, bozor 
iqtisodiyoti alohida tadqiqot ob`ekti sifatida emas, balki jamiyatning 
quyi tizimi sifatida qaraladi.
Ikkinchisi turli-xil ―institutsional quyi tizimlar‖ yoki ―dunyolarni‖ 
tahlil qilish nuqtai-nazaridan ko`rib chiqiladi, ularning har biri odamlar 
o`rtasidagi muvofiqlashtirishning maxsus usullari - ―kelishuvlar‖ va 
odamlarning 
harakatlariga 
qo`yiladigan 
maxsus 
talablar 
bilan 
tavsiflanadi. YAngi frantsuz institutsionistlari tadqiqotlarning yangi 
bo`lgan bunday tahlil quyidagi institutsional quyi tizimlari aniqlaydi.
Bozor quyi tizimi. U neoklassik nazariyada tahlil qilingan 
―bozorni‖ o`z ichiga oladi. Bozor quyi tizimida faoliyat yurituvchi 
ob`ektlar ixtiyoriy ravishda ayirboshlanadigan tovarlar va xizmatlardir. 
Ushbu maxsulotlar haqida asosiy ma`lumotlar narxlarda taqdim etiladi. 
Sub`ektning hatti-harakati oqilona bo`lishi kerak. Harakatlarni 
muvofiqlashtirish narx mexanizmining ishlashi orqali muvozanatga 
erishish orqali amalga oshiriladi.
Bu erda qiziq jihat shundaki, bozor quyi tizimida xulq-atvor 
normalarini bajarish oqilona harakat qilishning zaruriy sharti bo`lib 
chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, yangi frantsuz institutsionalizmiga 
ko`ra boshqa institutsionalizm maktablari vakillari ishonganidek, 
ratsional xulq-atvor va normalarga rioya qilish bir-biriga mutlaqo zid 
emas. 
Sanoat quyi tizimi. U sanoat korxonalaridan iborat. YAngi frantsuz 
institutsionalistlarining fikricha, ―bozor hech qachon ishlab chiqarish 
joyi emas, lekin korxona doimo u bo`ladi‖. bu ularning ta`limotining 

---

85 
asosiy nuqtalaridan biridir. ―Bozordan‖ farqli o`laroq, sanoat quyi 
tizimida 
ob`ekt 
standartlashtirilgan 
maxsulotlar 
bo`lib, 
asosiy 
ma`lumotlar narx bilan emas, balki texnik standartlar bilan amalga 
oshiriladi. 
Faoliyatni 
muvofiqlashtirish 
alohida 
elementlarning 
funktsionalligi va izchilligi orqali amalga oshiriladi. SHunday qilib, 
sanoat dunyosi ijtimoiy ishlab chiqarishning moddiy asosidir. 
An`anaviy quyi tizim. U shaxsiylashtirilgan aloqalar va an`analarni 
o`z ichiga oladi va an`anaviy jamiyatlarda etakchi rol` o`ynaydi. Ushbu 
quyi tizimda ―biz‖ va ―begona‖ga bo`linish va shaxsiy obro` muhim rol` 
o`ynaydi. Ushbu quyi tizim ishtirokchilarining faoliyati an`analarni 
ta`minlash va ko`paytirishga qaratilgan. An`anaviy quyi tizim nafaqat uy 
xo`jaliklari ichidagi va o`rtasidagi munosabatlarni, balki masalan, 
mafiya va boshqa jinoiy guruhlarning ―dunyosini‖ ham o`z ichiga oladi. 
Fuqarolik quyi tizimi. U shaxsiy manfaatlarni umumiy 
manfaatlarga bo`ysundirish tamoyiliga asoslanadi. Ushbu quyi tizim 
doirasida davlat va uning institutlari (politsiya, sudlar) va ko`plab 
muhim ahamiyatga ega jamoat tashkilotlari (masalan cheklovlar).
Jamoatchilik fikrining quyi tizimi. Bu erda odamlarning faoliyatini 
muvofiqlashtirish hammaning e`tiborini tortadigan eng mashhur 
voqealarga asoslanadi. Bu quyi tizim, masalan ba`zilarni o`z ichiga 
oladi, moliyaviy bozorlar bu erda o`rtacha yo`naltirish muhim rol` 
o`ynaydi. 
Ijodiy faoliyatning quyi tizimi. Bu dunyoda xulq – atvorning 
asosiy normasi o`ziga xos, noyob natijaga erishish istagi, ushbu quyi 
tizim shunday sferani o`z ichiga oladigan jamoat hayoti san`ati kabidir. 
Atrof-muhit quyi tizimi. Ushbu quyi tizimda harakatlarni 
muvofiqlashtirish tabiiy tsikllarga muvofiq amalga oshiriladi va ―atrof-
muhit‖ muvozanatini saqlashga qaratilgan. SHunga ko`ra faoliyat 
ob`ektlari turli-xil tabiiy ob`ektlardir. 
SHunday qilib, ratsionallik xulq-atvor usuli sifatida bozor 
muvozanatiga intilish esa muvofiqlashtirish usuli sifatida yangi frantsuz 
institutsionalistlari tomonidan faqat ―maxsus holatlar‖ sifatida talqin 
qilinadi.

---

86 
Ular nuqtai-nazaridan, butun iqtisodiy hayotni faqat shulardan 
foydalanib tushuntirish xatodir. Ikkinchi tomondan, masalan faoliyat 
Rossiya korxonalari 1990-yillarda ko`pincha neoklassik nazariya 
qonunlariga to`g`ri kelmaydigan, agar bu faoliyat sanoat va an`anaviy 
quyi tizimlar doirasida amalga oshirilganligidan kelib chiqadigan 
bo`lsak, osonlik bilan izohlash mumkin. Bandan tashqari, har bir 
iqtisodiy sub`ekt bir vaqtning o`zida bir necha ―dunyolarda ishlaydi‖.
Masalan har qanday firma o`z maxsulotlarini sotganda ―bozor 
dunyosida‖ ishlab chiqarishni bevosita tashkil qilganda esa ―sanoat 
dunyosida‖ ishlaydi.
Turli xil ―dunyolar‖ yoki ―kelishuvlar‖ning ―birlashmasi‖da 
maxsus muammolar paydo bo`ladi, ya`ni bir-xil o`zaro ta`sir (iste`mol 
tovarlarini sotib olish yoki siyosiy qarorlar qabul qilish) potentsial 
ravishda turli quyi tizimlarning hatti-harakatlari normalari asosida 
amalga oshrilishi mumkin bo`lgan vaziyatda.
Bu erda o`zaro aloqalarni amalga oshirish boshqa ―dunyolar‖ 
me`yorlari ilgari qo`llanilgan sohalardagi ―dunyolar‖dan birining 
me`yorlari asosida amalga oshiriladigan ―kelishuvlarni kengaytirish‖ 
deb ataladigan narsa ko`pincha sabab bo`lishi mumkin. Bunga misol 
qilib, siyosiy sohada fuqarolik ―kelishuvlari‖ning bozor kelishuvlari 
bilan almashtirilishi mumkin. 
Ko`rinib turibdiki, yangi frantsuz institutsionalizmi evolyutsion 
iqtisodiy 
nazariyaga 
qaraganda 
neoinstitutsionalizmga 
yaqinroq 
bo`lsada, u zamonaviy iqtisodiy tahlilning asosiy oqimiga ham to`g`ri 
kelmaydi.
YUqorida ta`kidlab o`tilganidek, yangi frantsuz institutsionalizmi 
institutsionalizmning so`nggi tendentsiyasidir va, ehtimol, uning 
doirasidagi eng muhim tushunchalar faqat kelajakda yaratiladi.