Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Unli tovushlar 
 
Unli tovushlarni ifodalash uchun quyidagi transkripsion belgilar olingan. 
Ular sheva materiallarini yozib olishda ishlatiladi: 
б – umumturkiy orqa qator, lablanmagan [a] unlisi. Qipchoq guruhidagi 
ohangdosh shevalarning hammasida uchraydi: vaqt, ata, hamъt, ag‘ am. 
ə – old qator, lablanmagan keng unli.U o‘zbek xalq shevalarining deyarli 
hammasida uchraydi: כּkə , kכּttə (Toshkent), əkə , kכּttə (Qo‘qon) ,  dəsyכּr. 
כּ – orqa qator, lablanmagan ochiq unli tovush. U ko‘pincha shahar va 
shahar atrofidagi shevalarda uchraydi: dכּn, nכּn, כּtə, bכּlə, mכּshъn. 
e (ye) – til old qator, lablanmagan tor unli bo‘lib, shahar va shahar tipli 
shevalarda uchraydi: kel, bedə , terək , yenвъ , kesak, yechkъ , teskərъ , kerək. 
e – til old qator, lablanmagan, ochiq [e]unlisi. Bu fonema ohangdoshlik 
xususiyatiga ega bo‘lgan shevalarda qo‘llaniladi: eshik, echki, elək , mergən. 
є – old qator unli , lablanmagan [e] unlisining ochiq varianti.Bu esa [e] 
va [ə] o‘r tasidagi bir tovush bo‘lib, Xorazmda gєl, gєt , gєrək , Namanganda
nєməsъ , bєli tarzida aytiladi. 
i – til oldi unli. U odatdagi turkiy so‘zlarda uchraydigan lablanmagan 
tovushdir. Ohangdosh shevalarda mustaqil fonema hisoblanadi: tish, kiyim, 
ilgari, bittə , kitəp .
ъ – lablanmagan unli. U tor unli tovush, [i] va [ы ] tovushlarining 
birlashishi natijasida kelib chiqqan. Ь fonemasi shahar va ularga yaqin 
shevalarda qo‘llaniladi: kъshъ, ъkkъ, bъz, kъm, kъr, kъrъm, chъvъn, 
bъlməydъykən. 
ы – lablanmagan unli. U tor unli tovush bo‘lib, i unlisiga yaqin talaffuz 
etiladi va chuqur til orqa tovushlaridan bo‘lgan q, g‘ , x tovushlari bilan 
yonmayon keladi. Ы – unlisi shahar va shahar atrofi shevalarida uchraydi: qыrq, 
qыsh, qыzыq, mыx, /ыsh(/ыsht ).

---

17 
u – orqa qator, lablangan unli.Turkiy tillarda mustaqil fonema sanaladi. 
Bu unli o‘zbek xalq shevalarining hammasida ishlatiladi: כּluvkən, tumshuq, 
ulug‘ , quyruq, murun. 
y – til oldi qator, lablangan unli. U ohangdoshlik qonuni saqlangan 
o‘zbek xalq shevalarida uchraydi: kyi, gyi, yo‘l, jaylandi, ych, pyl.
o – til orqa qator, lablangan unli fonema(rus-kril yozuvida bu unli “ў” 
bilan ifodalanadi). Barcha shevalarda mustaqil holatda qo‘laniladi: Oraq 
qolыnы qoyыp, bir ming yuz on somga qoy כּldы, gosala. 
ө – til old qator, lablangan unli. Bu ham ohangdosh o‘zbek shevalarida 
ishlatiladi: kөl, bөlə, bөlim, kөr, kөz, gөr, kөmъr. 
o‘ (oldingi yozuvdagi “ў”) – lablangan tovush. Bu unli [o] bilan [ө] 
orali-g‘idagi tovush bo‘lib, shahar va shahar atrofidagi shevalarda uchraydi: 
qo‘l, bo‘l, bo‘luv, to‘lov, o‘zlik. Shunday qilib, unlilarni ifodalash uchun 
yuqorida qayd etilgan singari belgilar ishlatiladi.