Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

bag‘alar//bachala(r) – bכּlələr (bolalar); כּblast - vilכּyat (viloyat); kכּlxכּz – 
kolxoz; həməsh -כּmכּch (omoch); rayכּn – tuman; nכּhya (nohiya); tuzilish – 
struktura; i n t ы b a q (ittifoq); murcha - qarincha - chumכּli (chumoli) kabi 
atamalarni ham uchratish mumkin. Ular shеvalardan topilgan holda tilimiz 

---

14 
boyligini o‘zida ifodalab turibdi. Ilm-fan, kasb-hunar sohalariga oid atamalarni 
o‘zbekchalashtirish lozimligini o‘ylasak, dialеktologiya fani oldida ko‘p 
masalalar turganligini sеzish mumkin. Sababi, fan, texnika va hayotimizning har 
bir sohasiga oid atamalarni imkoniyat darajasida o‘zbekchalashtirishda, so‘zsiz, 
shеvalarimiz lеksikasiga oid ba’zi bir so‘zlarning ishlatilishi o‘rinlidir. 
O‘zbek lahja hamda shеvalarining xususiyatlarini yaxshi bilish, o‘rganib 
olish o‘qituvchilar uchun, ayniqsa, “Ona tili va adabiyoti” fanining 
o‘qituvchilari uchun ham juda zarur hisoblanadi. Ushbu fan o‘qituvchisi o‘z 
o‘quvchilarining nutqidagi, yozuvidagi shеvaga oid xususiyatlarni yaxshi bilsa, 
o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqiga xos bo‘lgan kamchiliklarini to‘g‘ri
topa oladi. Buning uchun shevalarimiz haqida mukammal ma‘lumotga ega 
bo‘lishi shart. Shundagina, o‘quvchilarning adabiy til talablari va mе‘yorlarini 
o‘zlashtirib borish darajasidagi savodxonligi oshib boradi. Chunki o‘quvchilar 
nutqida, ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozuvida uchraydigan xatolar 
shеvalarimiz ta‘sirida sodir bo‘ladigan xatolar jumlasiga kiradi: м ənəт — so‘m, 
pul; əynəlmכּq – aylanmoq; қəвуכּ – qabul; esnə - ensa; qыdыrыshma, 
qыdыrыsh — sayir, nכּnnъ ushכּg‘ ъ - nonning ushog‘i; дəכּбə — jinni, telba; 
Buxכּrכּgə turədъ - Buxoroda turadi;  ərdjə — sandiq, qo‘ ngshu — qushni. 
Andijonlik o‘quvchi adabiy tildagi taroq, sanoq, kosa tipidagi so‘zlarni 
taraq, sanaq, kasa shaklida yozsa, toshkentlik o‘quvchi esa adabiy tildagi
shabada, aka, do‘ppi kabi so‘zlarni o‘z shevasi ta’sitida shכּbכּda, כּka, to‘ppi 
ko‘rinishida yozishi va bu bilan orfografik xatoga yo‘l qo‘yishi mumkin. 
Shunday qilib, o‘quvchi hamda talabalarni adabiy talaffuzga o‘rgatish, birinchi 
galda , ular nutqini sheva, ya’ni dialektizmlar ta’siridan holi qilish kerak bo‘ladi: 
adabiy tildagi tarכּq, dala, כּyכּq, chכּynak, kattarכּq, yכּtכּq, yo‘ldכּsh tipidagi 
so‘zlar 0-lovchi o‘zbek shevalarida mahalliy sheva ta’sirida talaffuzi buzilib 
tarכּ:, dכּda, כּyi:, chכּynak, kכּttarqכּ:, yכּtכּ:, yo‘ldכּsh tarzida aytiladi. Bunday 
talaffuz o-lovchi shevalar uchun odatdagi hol sanaladi. 
Yuqorida keltirilgan adabiy tilga oid so‘zlar a-lovchi o‘zbek shevalarida 
esa taraq, dada,ayaq,choynak, kattaraq, yataq, yo‘ldosh tarzida talaffuz etiladi 
va bu hol a-lovchi o‘zbek shevalarida me’yor hisoblanadi. Bunday xilma-xillikni 
bartaraf qilish uchun o‘qituvchi o‘sha sheva bilan adabiy tilni qiyoslay olishi 
lozim. Qiyoslashda, albatta, adabiy til tayanch holatda bo‘lishini unutmaslik 
shart: qatiq so‘zi o‘zbek xalq shevalarida qattыq, qatыq, qכּttыq, qatыq, qatuv, 
qatug‘, qatu: tarzida talaffuz etilsa-da, lekin bu so‘z adabiy til me’yoriga ko‘ra 
qatiq tarzida bir xil talaffuz etiladi.
O‘quvchilarga to‘g‘ri talaffuz me’yorlarini singdirish maqsadida bajarila-
digan yirikroq ish o‘sha shevaning fonetik tizimini adabiy tilning fonetik tizimi 
bi-lan qiyoslash hisoblanadi.Sababi, o‘zbek shevalarining vokalizm tizimi ham, 
kon-sonantizm tizimi ham fonologik jihatdan adabiy tildan farq qiladi. O‘zbek 
adabiy tilining tayanch shevalarida unli fonemalar 7tadan iborat bo‘lsa, shimoliy 
Xorazm qipchoq guruh shevalarida 9ta mustaqil unli tovush bor. Janubiy 

---

15 
Xorazm o‘g‘uz guruh shevalarida cho‘ziq unlilardan tashqari 10ta unli, Iqon 
shevasining unlilar tizimida 18ta fonema mavjud. 
Maktablardagi ona tili o‘qituvchisi o‘quvchilarga adabiy tilning yozma va 
og‘zaki shakllarini uzliksiz holatda o‘rgatish jarayonida yuqoridagi kamchilik 
hamda nuqsonlarni tugatishi mumkin.