1-Mavzu. Psixologiya fanining tarixi, rivojlanishi, yo‘nalishlari

Psixikaning fiziologik mexanizmlari. 
Psixikaning reflektor tabiati, xususiyati to‘g‘risida mulohaza yuritilganda rus 
olimi I.M.Sechenov va uning shogirdlari tomonidan to‘plagan materiallar tasavvur 
etiladi. I.M.Sechenovning «Bosh miya reflekslari» nomli asarida qatʼiy ravishda fikr 
bildirishicha, «ong va ongsiz hayotning barcha harakatlari ro‘y berish usuliga ko‘ra 
reflekslardan iboratdir». Psixik hodisa sifatida ongning harakati tanasiz ruhning 
xususiyatiga emas, balki tadqiqotchining mulohazasiga qaraganda, ro‘y berish, 
vujudga kelish usuliga, tuzilishiga binoan refleksga o‘xshash xislatga ega bo‘lgan 
jarayondir. Shundan kelib chiqqan holda fikr yanada rivojlantirilsa, psixik (ruhiy) 
hodisa insonning shaxsiy g‘oyalarini, xissiy kechinmalarini, sezgi va idrok 
jarayonlarini o‘zi ko‘zatish jarayonida aks etuvchi voqelikdangina iborat emas. 
Balki u refleks singari tashqi qo‘zg‘atuvchilarning taʼsirini va unga javoban 
bildiriladigan harakat reaktsiyasini ham o‘zida mujassamlashtiradi. 
I.M.Sechenovning fikricha, psixik hodisa bus-butun (yaxlit) reflektor harakat 
tufayli yuzagakeluvchi va uning mahsuli bo‘lishi bilan birga ham vujudga 
kelmagan, lekin taʼsir o‘tkazish ehtimoli mavjud kutilmadan boxabar qiluvchi omil 
funktsiyasini ham bajaradi, yaʼni ilgarilab ketuvchi bashorat vazifasini ijro etadi. 
Bunday dadil ilmiy mushoxadalar psixik jarayonlar umuman qanday rol o‘ynashi 
mumkinligi, ularning o‘rni to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish uchun moddiy negizni 
vujudga keltiradi. Psixik jarayonlar organizmda signal va boshqaruv (regulyativ) 
funktsiyasini ijro etib, o‘zgaruvchan shart-sharoitlarga harakatni moslashtiradi, 
shuningdek, mazkur daqiqada yuqori samaraga erishishni taʼminlaydi. Psixik 
jarayon miyaning bo‘limlari (tarkibiy qismlari) funktsiyasi tariqasida tashqi olam ( 
borliq ) to‘g‘risidagi axborotning qabul qilinishi, saqlanishi, qayta ishlanishni o‘zida 
mujassamlashtiruvchi javob faoliyatining idora qiluvchisi hisoblanadi. Shuning 

---

uchun odamlarning bilimlari borliq to‘g‘risidagi tasavvurlari, shaxsning shaxsiy 
tajribalarning yig‘indisi (majmuasi) reflektor harakat tarkibiga kiradi. Shunday qilib, 
psixik hodisalar deganda miyaning tashqi ( qo‘rshab turgan olam ) va ichki 
fiziologik tizimdagi organizmning holati) taʼsirlarga javobini tushunmoq kerak. 
Shuni taʼkidlab o‘tish joizki, I.M. Sechenov psixikaning reflektorligi va 
faoliyatning psixik jihatdan boshqarilishi taʼlimotini xaspushlab berdi. Bu ilgor 
g‘oya, muhim taʼlimot, nazariya rus olimi I.P.pavlov ( 1849-1936) tomonidan 
eksperimental tasdiqlandi va xususiy holatlarda keng kulamda yaqqqollashtiriladi. 
I.P.Pavlov ham odamlarning, ham hayvonlarning tashqi muhit bilan o‘zaro harakati 
miya bilan boshqarilishi qonuniyatini ochgan edi. Uning mazkur qonuniyatlarga 
ta’luqli qarashlari yig‘indisi birinchi va ikkinchi signallar tizimi to‘g‘risidagi 
taʼlimot tarqasida fan olamida arzigulik mavqe egalladi. 
Tevarak – atrof muhitdagi narsa va hodisalarning ko‘rinishi, eshitilishi, hid 
tarqatish, yengil yoki og‘irligi, qattiq yoki yumshoqligi kabilar hayvonlar uchun 
shartsiz qo‘zg‘atuvchi signal bo‘lib xizmat qiladi, keyinchalik ular shartli refleksga 
aylanishi mumkin. Hayvonlar o‘z xatti-harakatlarida, I.P.Pavlov taʼbiri bilan 
aytganda, birinchi signallar sistemasining signallari(«birinchi signallar«)ga rioya 
etadilar. Binobarin, ularning psixik faoliyati birinchi signallar sistemasi bosqichida 
amalga oshadi va unga o‘zluksiz ravishda amal qiladi. Inson faoliyati va xulq-atvori 
uchun ham birinchi signal sistemasining signallari (yaqqol, tasavvurlar, timsollar, 
obrazlar ) ularni boshqarishi, yo‘naltirish, harakatlantirishi faollashtirishda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Masalan, yo‘l qoidalari, avtomobil, elektrovoz signallari, xavf-
xatar belgilari shaxs uchun muhim rol o‘ynaydi. Shuni unutmaslik kerakki, 
insonning xulq-atvorini signal qo‘zg‘atuvchilar mexaniq ravishda boshqarmaydi, 
balki mazkur qo‘zg‘atuvchilarning miyaga o‘rnashib qolgan timsollari, yaʼni 
signallari boshqarib turadi. Muayyan timsolga ega bo‘lgan timsollar narsa va 
hodisalar to‘g‘risida signal jo‘natadi, buning natijasida insonning xatti-harakatini 
boshqarib turadi. 
Odamlarda hayvonlardan farqli o‘laroq, birinchi signallar sistemasi bilan bir 
qatorda ikkinchi signallar sistemasi ham mavjuddir. Ikkinchi signallar sistemasining 
signallari odamlar tomonidan talaffuz etilgan, qabul qilingan, eshitilgan, o‘qilgan 
tushunchalar va so‘zlardan (« ikkinchi signallari»dan ) tashkil topadi.Odatda 
birinchi signallar sistemasining signallar, o‘z navbatida so‘zlar bilan almashtiriladi, 
o‘zatiladi. So‘z birinchi signallar sistemasi signallari o‘rnini bosishi, 
umumlashtirishi va ular vujudga keltiradigan jamiki xatti-harakatlarni amalga 
oshirishi mumkin. Signalning ko‘zatuvchilari bilan ularning miyada so‘zlarning 
mazmuni, mohiyati, maʼnosi tarzida mujassamlashuvini o‘zaro tafovutlash 
maqsadga muvofiq. Mobodo, so‘zning maʼnosi shaxsga tanish bo‘lsa, u holda uning 
xulq-atvorini boshqara oladi, tabiiy yoki ijtimoiy muhitga moslashuvini 
taʼminlashga yordam ko‘rsatadi.Аgarda so‘zning maʼnosi notanish bo‘lsa, u odamga 

---

faqat birinchi signallar sistemasining signallari tarzida taʼsir o‘tkazadi yoyinki shaxs 
uchun mutlaqo qiymatsiz, ahamiyatsiz narsaga aylanib koladi. Yuqoridagi 
mulohazalardan qilib chiqqan holda psixika obʼektiv borliqning subʼektiv obrazning 
voqilik tarzida miyada aks etishi deb baholash mumkin. 
Psixikaning aks ettirish imkoniyatini to‘g‘ri, oqilona talqin qilish uchun bilish 
nazariyasi, bilish manbalari, shakllari, uslublari, haqiqatni o‘lchash mezonlari, 
vositalari, yo‘llari kabilarga ilmiy yondashish lozim. Psixikani o‘rganishda obʼekt 
bilan subʼektning hamkorlikdagi xatti-harakatini hisobga olish shaxsning borliq 
to‘g‘risidagi bilimlarning chinligi, inʼikosning o‘xshashligi muammolar yechimini 
topishga puxta negiz hozirlaydi. 
Psixologiya fani psixikani o‘rganishning tadqiqot metodlariga, yaqqol 
vazifalariga, izlanishning rang-barang mavzulariga ega bo‘lib, vaziyat va shart-
sharoitidan kelib chiqqan holda ularga murojaat qiladi. 
Psixika faollik xususiyatiga ega bo‘lib, u mayllarda, maqbul yechimni 
qidirishda, xatti-harakat variantlari ehtimolligini hayoldan o‘tkazishda, undashda, 
turtkillarda o‘z ifodasini topadi. Xuddi shu bois psixik aks ettirish ( inʼikos) sust 
narsa emas, balki u harakat, xatti-harakat, taʼsir, o‘zaro taʼsir kabilarni tanlash, 
qiyoslash, izlash, ajratish bilan bevosita alaqador shaxs faoliyatining muhim jabhasi 
sanaladi. 
P.K.Аnoxin va А.N.Berenshteyn nazariyalariga asoslangan holda psixikaning 
mavjudligi harakatning izchil dasturini(programasini) tuzish, oldiniga ichki rejada 
ish bajarish, xulq-atvordagi ehtimol ko‘rinishlarini tanlash, bosqichlarini amalga 
oshirish tufayli harakat qilish imkoni tug‘iladi. 
Tabiatshunos olimlarning mulohazalaricha, biologik evolyutsiya jarayonida 
shaxs psixikasi xulq-atvorini boshqarishning alohida apparati tarzida paydo bo‘ladi, 
sifat jihatidan o‘zgarib boradi. Ijtimoiy muhit, shaxslararo munosabat, jamoaviy, 
oilaviy turmush (hayot) qonunlari, qonuniyatlari taʼsiri ostida odamlar shaxsga 
aylana boshlaydi ( ijtimoiylashuv natijasida), ularning har birida mikromuhitning, 
kamol topgan tarixiy sharoitning izlari o‘z aksini qoldiradi. Umumiylik (etnik) bilan 
xususiylik (shaxslilik) o‘rtasida o‘zaro uyg‘unlik hukm sursada lekin alohida 
olingan insoniylik xulq-atvori, xatti- harakatlari shaxsiy xususiyat kasb etadi.
Yuqorida yuritilgan mulahazalardan kelib chiqqan holda psixologiya faniga 
taʼrif berish mumkin. Psixologiya – voqelikning miyada obraz tarzida yuzaga