Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti e. A. Akramov korxonalar moliyaviy holati

14-jadval 
Korxona umumiy xarajatlarining dinamik o‘zgarishi (ming so‘m) 
Ko‘rsatkichlar 
Joriy davr
O‘tgan 
davr
Dinamika, % 
Hamma xarajatlar, 
shu jumladan: 
23500 
23600 
120,8 
Ishlab 
chiqarilgan 
mahsulotning 
ishlab 
chiqarish tannarxi 
21400 
17500 
122,3 
Davr xarajatlari 
5700 
5300 
107,5 
Molyayaviy faoliyat xarajatlari 
1200 
500 
240,0 
Favqulodda xarajatlar 
200 
300 
33,3 
Jadval ma’lumotlari korxona umumiy xarajatlarini o‘zgarishi bilan birga 
korxonaning bozor munosabatlari davrida moliyaviy aloqalarini ham tahlil qilish 
imkoniyatlarini beradi. Ko‘rinib turibdiki, moliyaviy faoliyatni olib borish uchun 
korxona xarajatlari joriy yillarda 2,4 marta ko‘paygan, Demak, korxonada moliyaviy 

---

65 
operatsiyalarni amalga oshirish yaxshi rivojlanayapti. 
Korxonalarning umumiy xarajatlari tahlili ularda ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotlar xajmining o‘zgarishi bilan bog‘langan holda o‘tkazilishi lozim. Buning 
uchun har bir so‘mlik tovar mahsuloti ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlar 
ko‘rsatkichlari tahlil qilinishi kerak. 
Endi, 5-E davlat statistika hisoboti ma’lumotlaridan foydalanib, korxona 
xarajatlarining tarkibiy o‘zgarishi tahlil etiladi. 
15-jadval 
Korxona xarajatlari tarkibi 
Ko‘rsatkichlar 
Ming so‘m 
Xarajatlar 
tarkibi, 
foiz 
joriy 
davr
o‘tgan 
davr
joriy 
davr 
o‘tgan 
davr 
Jami xarajatlar shu jumladan: 
28500 
23600 
100,0 
100,0
1. Ishlab chiqarilgan mahsulotning ishlab chiqarish 
tannarxi
undan: 
21400 
17500 
75,0 
74,2 
Moddiy xarajatlar 
5500 
5000 
30,4 
28,6 
Ishlab chiqarish qabilidagi ish haqi to‘lov xarajatlari 
9000 
8000 
40,1 
45,7 
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi 5400 
4000 
25,2 
22,9 
Ishlab chiqarishning boshqa xarajatlari 
500 
500 
2,3 
2,3 
2. Davr xarajatlari
undan: 
5700 
5300 
20,0 
22,5 
Boshqaruv xodimlariga ish haqi to‘lash 
xarajatlari 
600 
500 
10,4 
3,4 
Asosiy 
ma’muriy 
vositalarga 
amortizatsiya 
ajratmalari 
1000 
900 
18,0 
17,0 
Boshqaruv xodimlarining xizmat 
sarfi xarajatlari 
100 
80 
1,8 
1,6 
Ishlab 
chiqarishni 
o‘zlashtirish 
va 
rivojlantirish 
xarajatlari 
_ 
_ 
_ 
Bank xizmatlariga to‘lovlar 
400 
500 
7,4 
9,4 
Ijtimoiy to‘lovlar 
- 
- 
- 
- 
Nomoddiy xizmatlar to‘lovi 
100 
90 
1,8 
1,7 
Budjetga majburiy to‘lovlar, soliq va yig‘imlar 
150 
330 
2,5 
6,2 
Nobudjet jamg‘armalariga ajratmalar 
350 
400 
6,0 
7,5 
Mahsulotlarni sotish xarajatlari 
3000 
2500 
52,2 
47,2 
Boshqa muomala xarajatlari 
- 
- 
- 
- 
3. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar undan: 
1200 
500 
4,2 
2,0 
Qaram va uyushmalashtirilgan korxonalarga berilgan 
qarzlar bo‘yicha foizlar. 
200 
100 
16,5 
20,0 
Banklarning kreditlari bo‘yicha to‘lovlar 
300 
120 
25,0 
24,0 
Erdan foydalanganlik uchun ijara to‘lovi 
200 
10 
16,5 
20,0 
Qimmatli 
qog‘ozlarni 
chiqarish 
va 
tarqatish 
xarajatlari 
400 
130 
33,2 
26,0 
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar 
100 
50 
8,0 
10,0 
4. Favqulodda zararlar 
200 
300 
0,8 
1,3 

---

66 
Jadval ma’lumotlariga binoan quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin: 
- korxona xarajatlarini asosiy qismini ishlab chiqarish tannarxi tashkil etib, 
o‘tgan davrda uning salmog‘i deyarli o‘zgarmagan; 
- davr xarajatlarining ko‘pchiligi qo‘shimcha xarajatlar bo‘lib, ularning salmog‘i 
umumiy xarajatlar tarkibida 1/5 qismini tashkil etadi. Qo‘shimcha xarajatlarning 
salmog‘i 2,5 foizga qisqartirilgan. Demak, korxonada ishlab chiqarishga 
boshqaruvchilik qilish takomillashtirilmoqda va natijada qo‘shimcha xarajatlar 
qisqarmoqda; 
- korxonada moliyaviy faoliyat kuchaytirilyapti, bu faoliyat bilan bog‘liq 
bo‘lgan xarajatlar salmog‘i ko‘payyapti va mazkur holat korxonaning moliyaviy 
holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda; 
- ishlab chiqarish tannarxi tarkibida ish haqi to‘lovlari 40 foizdan oshig‘ini 
tashkil etadi. Demak, tannarxni pasaytirishda mehnat xarajatlarini qisqartirishga 
ko‘proq e’tibor safarbar etilishi lozim. Bu muammo korxonada yechilyapti, tannarx 
tarkibida bu xarajatlar 45,7 foizdan 42,1 foizgacha qisqartirildi. 
- mahsulotlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar davr xarajatlarining 
deyarli yarmini tashkil etib, ularning salmog‘i 5,3 foizga ko‘tarilgan. Bu holatni 
tabiiy deb hisoblasak ham bo‘ladi, chunki bozor munosabatlari shakllanishi davrida 
mahsulotlarni sotish muammolari og‘irlashadi, sotish xarajatlari oshib borishiga olib 
keladi; 
- moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq xarajatlar ham o‘sgan. Ularning ayniqsa 
qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘lgan operatsiyalar bo‘yicha salmog‘i ko‘tarilgan. 
Demak, korxonaning moliya bozoridagi faolligi oshib bormoqda. 
Yuqorida to‘rt guruh xarajatlar bo‘yicha ularning tarkibiy o‘zgarishi ko‘rib 
chiqildi. 5-E statistika hisobotidan foydalanib, korxona xarajatlari elementlari va 
moddalari bo‘yicha ham ularning tarkibiy o‘zgarishini tahlil qilishimiz mumkin. 
Lekin bu xarajatlar to‘g‘risidagi Nizomda, statistika hisobotida korxona 
xarajatlarining elementlari va moddalari bo‘yicha aniq tasnifi keltirilmagan. Bu holat 
tannarxni tahlil qilishni og‘irlashtiradi. 
Xarajatlar to‘g‘risidagi Nizomga va 5-E statistika hisobotiga asoslanib, korxona 
xarajatlarining elementlari va moddalari bo‘yicha quyidagi tasniflarni, turkumlashni 
tavsiya etish mumkin. 
Korxona xarajatlarining elementlari bo‘yicha tasnifi: 
1. Xomashyo va materiallar. 
a) Xomashyo va asosiy materiallar. 
b) Yoqilg‘i va energiya. 
v) Tabiiy xom ashyo. 
g) Boshqa material xarajatlar. 
2. Korxona xodimlarining ish haqi to‘lovlari. 
a) Ishlab chiqarish qabilidagi ish haqi to‘lovlari. 
b) Ishlab chiqarish xodimlari bo‘yicha ijtimoiy chegirmalar. 
v) Ishlab chiqarish xodimlari bo‘yicha operatsiya xarajatlari. 
g) Boshqaruv xodimlarga ish xaqi to‘lovlari. 
d) Boshqaruv xodimlari bo‘yicha ijtimoiy chegirmalar. 
e) Boshqaruv xodimlari bo‘yicha operatsiya xarajatlari. 

---

67 
3. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amartizatsiyasi.
a) Asosiy vositalar va ishlab chiqarish qabilidagi nomoddiy aktivlarning 
amartizatsiyasi. 
b) Ishlab chiqarish qabilida bo‘lmagan asosiy vositalar va nomoddiy 
aktivlarning amartizatsiyasi. 
4. Boshqa xarajatlar. 
a) Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar. 
b) Favqulodda xarajatlar. 
v) Boshqa moddiy va mehnat xarajatlari. 
Bu tasnif ma’lumotlaridan foylalanib, korxona xarajatlarining alohida 
elementlari va ularning tarkibiy o‘zgarishini tahlil qilish bilan birga korxonalar 
faoliyatidagi moddiy sig‘imni, xomashyo sig‘imini, energiya va yoqilg‘i sig‘imini, 
fond sig‘imini, mahsulot sig‘imini tahlil qilishimiz mumkin. 
5. Korxona xarajatlarining moddalari bo‘yicha tasnifi: 
a) Xomashyo va asosiy materiallar. 
b) Ishlab chiqarish qabilidagi ish haqi. 
v) Ishlab-chiqarish xodimlari bo‘yicha ijtimoiy chegirmalar. 
g) Ishlab chiqarish xodimlari bo‘yicha operatsiya xarajatlari. 
d) Ishlab chiqarish qabilidagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning 
amartizatsiyasi. 
6. Sex xarajatlari. 
a) Moddiy xarajatlar. 
b) sex ma’muriy asosiy vositalar amartizatsiyasi. 
v) sex ma’muriy xodimlari ish haqi. 
g) sex ma’muriy xodimlari ish haqi bo‘yicha ijtimoiy chigirmalar. 
d) Ma’muriy xodimlar bo‘yicha operatsiya xarajatlari. 
e) Boshqa sex xarajatlari. 
7. Umumzavod xarajatlari. 
a) Moddiy xarajatlar. 
b) Umumzavod ma’muriy asosiy vositalar amartizatsiyasi. 
v) Umumzavod ma’muriy xodimlari ish haqi. 
g) Umumzavod ma’muriy xodimlari ish haqi bo‘yicha ijtimoiy chigirmalar. 
d) Umumzavod ma’muriy xodimlari bo‘yicha operatsiya xarajatlari. 
e) Boshqa umumzavod xarajatlari. 
Ma’lumki, xarajatlar elementlari bo‘yicha yalpi mahsulot tannarxi, xarajatlar 
moddalari bo‘yicha tovar mahsuloti tannarxi aniqlanadi. Xarajatlar moddalari 
ma’lumotlariga binoan korxonaning ishlab chiqarish (p.p. 1-5) va noishlab chiqarish 
(p.p. 6-7) xarajatlarini yoki asosiy va qo‘shimcha xarajatlarning tarkibini, ular 
o‘rtasidagi nisbatni tahlil etish mumkin. 
Ko‘rinib turibdiki, qabul qilingan Nizom xalqaro standartlarga javob bersada, 
tannarx ko‘rsatkichlarini tahlil qilishni birmuncha murakkablashtiryapti. Nizom 
asosida tasdiqlangan moliyaviy hisobotlar, tavsiya etilgan tasniflar ma’lumotlaridan 
foydalanib, tannarxni tahlil qilish quyidagi yo‘nalishlarda o‘tkazilishi mumkin: 
- korxonalar xarajatlari tarkibini tahlil qilish; 
- tannarx ko‘rsatkichlari darajasini va dinamikasini tahlil qilish; 

---

68 
- mahsulotlar tannarxiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni tahlil qilish. 
Ma’lumki, fan-texnikaning rivojlanishi, ishlab chiqarishni takomillashtirish 
natijasida ishlab chiqilgan mahsulotning tannarxi tarkibida asosiy xarajatlarning 
salmog‘i oshib, qo‘shimcha xarajatlarning salmog‘a pasayib borishi lozim. Nizomda 
korxona xarajatlari asosiy va qo‘shimcha xarajatlarga turkumlashtirilmagan bo‘lsada, 
ularning o‘zgarishini tahlil qilish zarur. «Qushimcha xarajatlar», «Davr xarajatlari» 
tarkibida bo‘lsada, ularni kamaytirish vazifasi mavjudir, Demak, bu tahlil etilishi 
kerak. 
Xarajatlar tarkibini tahlil qilish tannarxining alohida ko‘rsatkichlari tahlil bilan 
birgalikda o‘tkazilishi lozim. Bu ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlarning 
tannarxi ko‘rsatkichlari hamda har bir so‘mlik tovar mahsulot ishlab chiqarish uchun 
ketgan xarajatlardir. 
Tannarx ko‘rsatkichlari tarkibida asosiy ko‘rsatkich har bir so‘mlik tovar 
mahsulotiga ketgan xarajatlar hisoblanadi va bu ko‘rsatkich tovar mahsulotining 
tannarxini tovar mahsulotining ulgurji narxda olingan hajmiga bo‘lish yo‘li bilan 
aniqlanadi. 
Tovar mahsulotining hajmi ulgurji narxda aniqlaganda qo‘shilgan qiymatga 
solinadigan soliq va aktsiz soliqlar hisobidan chiqarib tashlanadi. Tahlil qilinayotgan 
korxonamiz bo‘yicha tannarx ko‘rsatkichlarini ko‘rib chiqamiz.