Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti e. A. Akramov korxonalar moliyaviy holati

1-bob. BOZOR MUNOSABATLARI VA KORXONALARNING MOLIYAVIY 
HOLATINI TAHLIL QILISH ASOSLARI 
 
1.1. Xalq xo‘jaligini bozor munosabatlariga o‘tkazish va korxonalar moliyaviy
holatining ahamiyati ko‘tarilishi 
 
Ma’lumki, 80-yillarda mamlakatimizda haddan tashqari markazlashtirilgan 
rejalashtirish va boshqaruvchilik ma’muriy-buyruqbozlik, rasmiyatchilik tizimining 
potentsial imkoniyatlari tamom bo‘la boshladi. Shu davrda foydalanilayotgan 
sotsialistik iqtisodiy nazariyani tubdan ko‘rib chiqish, o‘zgartirish, sotsialistik jamiyat 
qurish usullarini takomillashtirish ob’yektiv zarurligi kun tartibiga qo‘yilgandi. Lekin 
bu muammolar o‘z yechimini topmadi, xalq xo‘jalikni rivojlantirishda eskicha 
boshqaruv davom etaverdi. Xalq xo‘jaligini rivojlantirishning ehtiyojlari, uning 
ob’yektiv-sub’yektiv imkoniyatlari to‘liq va har tomonlama e’tiborga olinmadi. 
Mamlakat rivojiga muhim hissa qo‘shadigan alohida mintaqalar va ittifoqdosh 
respublikalarning tabiiy-iqtisodiy sharoitlari ham ehtiyojlari ko‘zda tutilmadi. 
Xalq farovonligini oshirish davlat miqyosida asosiy vazifa shior etib qabul 
qilingan bo‘lsa-da, amaliyotda bu muammolar yechilmay qolaverdi. Jamiyatni sotsial 
rivojlantirish uchun rivojlangan kapitalistik mamlakatlarga nisbatan 4-6 marta kam 
mablag’ ajratildi. Bu holat shunga olib keldiki, 1990 yil respublikamiz aholisining 45 
foizi qashshoqlikda hayot kechirdi. Ittifoq miqyosida bu ko‘rsatkich 15 foizni tashkil 
qilgan edi. 
Korxonalar faoliyatida xo‘jalik yuritishning asosiy usuli sifatida qabul qilingan 
xo‘jalik hisobi usulidan esa me’yyorida foydalanilmadi, uning tamoyillari ko‘p 
tarmoqlarda, 
korxona 
va 
tashkilotlarda 
amalga 
oshirilmadi. 
Korxona 
va 
tashkilotlarning iqtisodiy mustaqilligi tubdan chegaralandi, ular o‘z mol-mulklariga, 
ishlab chiqargan mahsulotlarga ega bo‘lmadilar. Mamlakat bo‘yicha o‘rtacha 15 foiz 
korxona va tashkilotlar davlat budjetiga bir so‘m ham foyda keltirmay, zarariga 
ishladilar, 25 foiz korxona va tashkilotlarning rentabellik darajasi 10 foizdan oshmas 
edi, o‘z-o‘zini moliyalashtirish to‘g‘risida esa gap bo‘lishi ham mumkin emasdi. 
Xalq ommasida paydo bo‘lgan xalq harakatining keng shakllari – sotsialistik 
musobaqa, kommunistik mehnat uchun intilish va boshqa harakat shakllari vaqt 
o‘tishi bilan ma’muriy boshqaruv ta’sirida buzildi, izdan chiqdi va rasmiy tadbirlarga 
aylantirildi. Natijada ishlab chiqaruvchilar — mehnatkashlar bu xalq harakati 
shakllaridan cheklandilar va voz kechdilar. 
Qabul qilingan ko‘plab qonunlar, qarorlar va tadbirlarga qaramasdan fan-texnika 
taraqqiyoti ishlab chiqarishni rivojlantirishda asosiy hal qiluvchi omilga aylanmadi. 
Bu borada xorijiy mamlakatlarning yutuqlaridan foydalanish u yoqda tursin, 
mamlakatda kashf etilgan fan va texnika yutuqlaridan to‘liq foydalanilmadi. 
Ishlab chiqilib, amaliyotda samarali foydalanilayotgan iqtisodiy islohotlar 
zamon talabiga mos ravishda takomillashtirilmadi, chuqurlashtirilmadi va oxirigacha 
olib 
borilmadi. 
Misol 
sifatida 
1965 yilda qabul qilingan rejalashtirishni 
takomillashtirish va iqtisodiy rag‘batlantirish xo‘jalik islohotini keltirishimiz 
mumkin. 
Ma’lumki, bu islohot sakkizinchi besh yillik davrida xalq xo‘jaligini 

---

9 
rivojlantirishni 
jadallashtirdi, 
rivojlantirishni 
ifodalovchi 
miqdoriy 
va 
sifat 
ko‘rsatkichlarining mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlari, o‘sish sur’atlari tubdan 
ko‘tarildi. Lekin to‘qqizinchi besh yillikdan e’tiboran yana taraqqiyot sur’atlari 
pasaya boshladi, chunki boshlangan islohot takomillashtirilmadi, oxirigacha olib 
borilmadi. Rivojlanish sur’atlari yildan-yilga pasayaverdi – bu turg‘unlik yillari edi. 
1990 yildan boshlab mamlakat iqtisodiy inqirozga duchor bo‘ldi, iqtisodiyot orqaga 
keta boshladi. Yalpi mahsulot ishlab chiqarish hajmi keskin kamaydi. 1991 yildan 
boshlab O‘zbekiston ham iqtisodiy inqirozga uchradi. 
Sobiq Ittifoq rahbariyati bu holatni sezib, inqirozdan chiqish yo‘llarini qidira 
boshladilar. Bu muammoni yechish uchun ikki yo‘l bor edi: 
- birinchidan, ittifokdosh respublikalarning iqtisodiy mustaqilligini kengaytirish; 
- ikkinchidan, xalq xo‘jaligini bozor munosabatlariga o‘tkazish zarur edi. 
Ana shunday iqtisodiy inqiroz paytida sobiq SSSR ning tarqatilishi ittifoqdosh 
respublikalarning hammasini mustaqil davlatlarga aylanishini va bozor iqtisodiyotiga 
o‘tishlarini tezlashtirdi. 
Biroq O‘zbekiston o‘z xalq xo‘jaligini bozor munosabatlariga o‘tkazish dasturini 
ilgariroq ishlab chiqib, 1990 yilning oktyabr oyida o‘tkazilgan respublika Oliy 
Kengashining majlisida qabul qilindi. Demak, O‘zbekiston bozor munosabatlariga 
o‘tish borasida o‘z yo‘lini izlab topib, o‘z andozasini ishlab chiqib, mamlakatda 
ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirmoqda va demokratik 
tamoyillar asosida qurmoqda. 
Xalq xo‘jaligida bozor munosabatlarini shakllantirish, rivojlantirish korxona va 
tashkilotlarning moliyaviy holatini, tutgan o‘rnining ahamiyatini tubdan o‘zgartiradi, 
korxona va tashkilotlar faoliyatining moliyaviy natijalari ularning ishini baholashda 
asosiy ko‘rsatkichlarga aylanib qoladi. Bozor munosabatlari bozor iqtisodiyotining 
shakllanishi, rivojlanishi davrida korxona va tashkilotlarning moliyaviy holati 
ahamiyatining ko‘tarilishiga quyidagi vaziyatlar ta’sir ko‘rsatadi: 
1. Ma’muriy buyruqbozlik tizimini bozor munosabatlari bilan almashtirish 
korxonalar faoliyati natijalarini baholash mezonini tubdan o‘zgartiradi. Agar ilgari 
korxonalar faoliyatining natijalari, avvalambor, ishlab chiqarish dasturining bajarish, 
ya’ni ishlab chiqarilgan mahsulotlarning hajmi bilan ifodalangan bo‘lsa, bozor 
munosabatlari davrida korxonalar faoliyati moliyaviy natijalar va moliyaviy 
ko‘rsatkichlar — foyda hamda rentabellik ko‘rsatkichlari bilan ifodalanadi. Bu o‘z 
navbatida bozor munosabatlari davrida korxonalar faoliyatining moliyaviy holatiga 
e’tibor oshayotganligidan dalolatdir. 
2. Jamiyatda foydalanilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimdan qat’iy nazar 
korxonalar faoliyatini tashkil qilish uchun xo‘jalik yuritish usullaridan foydalaniladi. 
Shunday usullardan biri xo‘jalik hisobi usulidir. Xo‘jalik hisobi usuli sobiq Ittifoq 
davrida shakllandi va mamlakatimizda keng foydalanildi. Chunki o‘sha davrda 
korxona va tashkilotlar faoliyati xo‘jalik hisobi tamoyillari asosida tashkil qilingan 
edi. 
Lekin o‘sha davrda ko‘pgina korxona va tashkilotlar faoliyatida xo‘jalik hisobi 
rasmiy ravishda foydalanilgan edi. Ko‘p tarmoqlar va korxonalar davlat budjetiga 
hech qanday foyda keltirmadi, ya’ni doimo zarar bilan ishlab, davlatdan hamma vaqt 
dotatsiya va subsidiya olib, hayot kechirardi. Demak, bu korxona va tashkilotlar 

---

10 
xo‘jalik hisobining asosiy tamoyili — o‘z-o‘zini oqlash, o‘zini-o‘zi moliyalashtirish 
tamoyillarini amalga oshirmaganlar. Chunki bu holat ma’muriy buyruqbozlik va 
rasmiyatchilik tizimining asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lgan edi. 
Bozor munosabatlariga o‘tish munosabati bilan moliyaviy yakunlar asosiy 
ko‘rsatkichlarga aylanar ekan, korxonalar faoliyatida endi yuzaki emas, haqqoniy 
xo‘jalik hisobi amalga oshirilishi lozim. Demak, korxonalar faoliyatining moliyaviy 
natijalari tutgan o‘rni oshib boradi, bozor munosabatlari xo‘jalik hisobi usulini inkor 
etmay, uni qabul qiladi va haqqoniy xo‘jalik hisobini amalga oshiradi. 
3. Ma’lumki, markazlashtirilgan rejalashtirish ma’muriy buyruqbozlik va 
rasmiyatchilik davrida korxonalarning mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojlari asosan davlat 
budjeti tomonidan moliyalashtirish yo‘li bilan qoplanar edi, chunki xalq xo‘jalik 
ijtimoiy ishlab chiqarish mamlakatimizda, asosan bir ijtimoiy-iqtisodiy ukladdan 
iborat bo‘lgandi va davlat rejalariga binoan uning buyurtmalarini bajarish bilan 
shug‘ullanardi. 
Bozor munosabatlari davrida ko‘p ukladli bozor iqtisodiyoti shakllanar ekan, 
davlat ukladida ham bozor munosabatlari, keng foydalanilar ekan, korxona va 
tashkilotlarning 
mablag‘larga 
bo‘lgan 
ehtiyojlari 
tabiiy 
ravishda 
asosan 
moliyalashtirish orqali emas, balki kreditlashtirish, ya’ni banklardan kreditlar olish 
orqali qondirilishi mumkin. Buning uchun korxonalar o‘z faoliyatini samarali tashkil 
qilishlari, olingan kreditlarni o‘z vaqtida qaytib berish qobiliyatiga, ya’ni kerakli 
darajada moliyaviy imkoniyatga ega bo‘lishlari kerak. 
4. Markazlashtirilgan rejalashtirish va bozor munosabatlarini shakllantirish 
tizimidan qat’iy nazar xalq xo‘jaligini rivojlantirishda davlatning ishtiroki, 
aralashuvi, uning boshqaruv roli tabiiy ravishda bo‘lishi kerak. 
Lekin markazlashtirilgan rejalashtirish tizimida butun korxona va tashkilotlar 
davlatniki bo‘lganligi hamda uning qaramog‘idaligi uchun doimo davlat 
rahnamoligidan foydalanganlar, davlat ularga hamma vaqt yordam berib turgan. 
Bozor munosabatlari davrida esa davlat tomonidan yordam doimo kamayib 
boradi. Korxona va tashkilotlar keng iqtisodiy mustaqillikka ega bo‘lib, o‘z 
faoliyatiga o‘zlari javob berishlari lozim. Shuning uchun ham korxona va tashkilotlar 
o‘zlarining kerakli moliya holatiga ega bo‘lishlari kerak. 
5. Ma’lumki, sobiq Ittifoq davrida korxonalararo raqobat bo‘lgan emas. 
Ularning hammasi davlat rejalariga asosan faoliyat ko‘rsatishgan. Iqtisodiy nuqtai 
nazardan og‘ir holatga tushib qolgan korxonalar davlatdan olingan yordamga 
asoslanib o‘z faoliyatini davom ettiraverganlar. Og‘ir moliyaviy holatga tushib 
qolgan korxonalarni sinish tizimi bo‘lgan emas. 
Bozor munosabatlariga o‘tish munosabati bilan korxonalararo raqobat tizimi 
shakllandi. Agarda korxonalar og‘ir moliyaviy holatga tushib qolsa, olingan ssuda va 
qarzlarni o‘z vaqtida qaytib bera olmasa, bu korxonalar ustidan xo‘jalik sudiga bank 
va kreditorlar tomonidan arizalar tushadi va xo‘jalik sudi bu korxonalarni sindi yoki 
bankrot bo‘ldi deb qarorlar qabul qiladi. Demak, korxonalar bankrotlikka 
uchramaslik uchun bozor munosabatlarining talablariga javob bera borib, o‘z 
faoliyatini yaxshi moliyaviy holatda ushlab turishlari lozim. 
6. Pirovardida bozor munosabatlari davrida korxonalar moliyaviy holatining 
ahamiyati oshib borishi to‘g‘risida gap borar ekan, yana bir narsani ta’kidlash lozim. 

---

11 
Respublika jahon bozor iqtisodiyoti munosabatlariga kirib borarkan hamda 
xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda bo‘lar ekan, respublikada hisob va hisobot 
tizimlari xalqaro andozalarga o‘tkazilishi lozim. Bu milliy schyotlar tizimidan 
foydalanishni, hisob va hisobot tizimlarini bozor iqtisodiyoti talablariga moslab 
takomillashtirishni, moliyaviy hamda boshqaruv hisobi va hisoboti tizimlarini tatbiq 
qilishni talab etadi. Bu tadbirlarning asosiy vazifalaridan biri korxonalarning 
moliyaviy holatini yaqqol ko‘rsatib berish va har tomonlama ifodalashni talab etadi. 
Chunki bozor munosabatlari davrida korxonalarning moliyaviy holati ham 
nazariyada, ham amaliyotda asosiy muammoga aylanadi. 
Shunday qilib, xalq xo‘jaligi bozor munosabatlariga o‘tkazilishi, respublikada 
bozor iqtisodiyoti shakllanishi munosabati bilan korxonalarning moliyaviy holatiga 
e’tibor oshib boradi. Demak, korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish eng 
dolzarb masalalarga, shuningdek, moliyaviy tahlil uslubini o‘rganish, o‘zlashtirib 
olish xalq xo‘jalikning, butun iqtisodiy idora va organlarning, tashkilotlarning eng 
asosiy vazifalaridan biriga aylanadi.