Xi-bob. Korxonaning investitsion faoliyati

Mehnat unumdorligi - bu inson mehnatining muayyan vaqt ichida mahsulot 
ishlab chiqarish qobiliyatidir. 

---

Ishlab chiqarishning material sig‘imi - bu mahsulot (ish bajarish, yoki xizmat 
ko‘rsatish) birligiga ketadigan va unda ifodalanadigan moddiy resurslar (xomashyo, 
asosiy va yordamchi materiallar, sotib olinadigan butlovchi buyumlar va yarim 
fabrikatlar, yoqilg‘i va energiya) yalpi sarfini tavsiflab beruvchi ko‘rsatkichdir. U 
quyidagi formula yordami bilan ifodalanadi:
 
Ishlab chiqarishning fond talabligi bu mahsulot birligiga (natural yoki qiymat 
doirasida) to‘g‘ri keladigan asosiy ishlab chiqarish fondlarini tavsiflovchi 
ko‘rsatkichdir. Fond sig‘imi (
asosiy va aylanma fondlardan foydalanishning 
samaradorligini ko‘rsatadi va ularning o‘rtacha yillik qiymatini ( ) mahsulot 
hajmiga (Мх) nisbatini ifodalaydi:
Bu miqdorning teskarisi fond samarasi (natijasi) yoki fond qaytimi (
) deb 
yuritiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
Ijtimoiy 
ishlab 
chiqarishning 
samaradorligini 
baholashda 
kapital 
qo‘yilmalardan foydalanish ko‘rsatkichlari ishlab chiqarish fondlarini qayta takror 
ishlab chiqarishning yangi asosiy va oborot fondlarini yaratish uchun zarur bo‘lgan 
jamg‘arma fondlari samaradorligini tavsiflaydi. Bunday ko‘rsatkichlardan eng 
muhimi kapital talablik yoki kapital sig‘imi hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich (Кс) 
kapital mablag‘lar (K) ning yordami bilan tayyorlangan mahsulotning ko‘paygan 
qismiga nisbati bilan ifodalanadi: 
Yuqorida 
keltirilgan 
va 
boshqa 
bir 
qator 
tabaqalashtirilgan 
(differensiyalangan) ko‘rsatkichlar ishlab chiqarishning samaradorligini baholash va 
tashkil etishda muhim o‘rin egallaydi, xarajatlar va resurslar asosiy turlarining 
qaytarib berilishini tavsiflaydi. Lekin, faqat bu ko‘rsatkichlar asosida ishlab 
chiqarishning iqtisodiy samaradorligi o‘zgarishiga baho berish qiyin, chunki ular 
o‘zgarishning xarakteri va dinamikasini taqqoslay olmaydi. Undan tashqari, ba’zi 
bir davrlarda ular har xil yo‘nalishda o‘zgaradilar. Masalan, sanoatda mehnat 
unumdorligi juda syokinlik bilan ko‘paymoqda. 
Iqtisodiy samaradorlikni rejalashtirish va tahlil etish nafaqat xarajat va 
resurslar asosiy turlaridan foydalanish darajasini tahlil etishni o‘z ichiga olishi kerak, 
balki uning butunlay o‘zgarishini, yig‘indi (integral) samaradorlikni baholashni 
ham o‘z ichiga oladi. Mana shu maqsadda iqtisodiy samaradorlikning 
umumlashtiruvchi, kompleks ko‘rsatsichlari hisoblab chiqiladi va ishlab 

---

chiqarishning oqibat natijalari shu ko‘rsatkichlar yordamida tahlil etiladi. Bunday 
ko‘rsatkichlar turli xarajatlar va resurslarning darajasini yig‘ilgan turda, har xil 
omillarning ta’sirini hisobga oladi. 
Ishlab chiqarish-texnik vazifani hal etishning biror variantining ijtimoiy - 
iqtisodiy afzalligini asoslab berish, taqdim etilgan variantlardan eng samaraligini 
tanlab olish maqsadida aniqlanadigan samaradorlik qiyosiy samaradorlik deb 
ataladi. Qiyosiy samaradorlik ikki va undan ortiq variantlarni taqqoslash va shu 
asosda bir variantning boshqa variantlardan ustunligi va uning optimalligini aniqlab 
beradi. 
Optimal variantni tanlab olish hamda uni asoslab berish uchun qo‘shimcha 
kapital mablag‘larning qoplanish muddati yoki qiyosiy samaradorlik koeffitsiyentini 
hisoblab chiqish va ular miqdorini normativ qiymati bilan taqqoslash kerak bo‘ladi. 
Qo‘shimcha kapital mablag‘larning o‘zini qoplash muddati (В) qo‘shimcha 
kapital mablag‘larning (К2-К1) mahsulot tannarxini pasaytirishdan olingan tejam 
(Т1-Т2) ga nisbati bilan aniqlanadi: 
Bu yerda В - qoplanish muddati (yil hisobida); 
К
1
va К
2
variantlarni joriy etish uchun kerak bo‘lgan mablag‘lar miqdori; 
Т
1
va Т
2
taqqoslanadigan variantlarning ekspluatatsiya xarajatlari. 
Qo‘shimcha kapital mablag‘larning qiyosiy samaradorlik koeffitsiyenti (Е) 
qoplanish muddatining teskari ifodasi hisoblanadi va tannarxni pasaytirishdan 
olingan tejamning qo‘shimcha kapital mablag‘lar miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi: 
Keltirilgan xarajatlar, ularning vazifasi va uni hisoblash usuli. Keltirilgan xarajatlar 
kapital mablag‘larning qiyosiy-iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkich
bo‘lib, texnikaviy va iqtisodiy masalalarni hal qilish variantlarining eng yaxshisini 
tanlab olishda qo‘llaniladi. Biron bir texnikaviy vazifani hal etishning, 
ratsionalizatorlik va ixtirochilik takliflari, texnikaviy va tashkillashtirishning 
mumkin bo‘lgan variantlarini, mahsulot sifatini oshirishning turli usullarini 
taqqoslaganda boshqa shartlari teng bo‘lib qolsa, keltirilgan xarajatlar minimum 
bo‘lishini talab qiladigan variant eng yaxshisi hisoblanadi. Bir necha variantlardan 
eng yaxshisini tanlab olish uchun quyidagi keltirilgan xarajatlar formulasidan 
foydalanish kerak. 
Bu yerda С - muayyan variant bo‘yicha ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi; 
Ен - kapital mablag‘lar samaradorligining normativ koeffitsiyenti; 

---

K - bir yo‘la solinadigan kapital mablag‘larning yig‘indisi. 
Xalq xo‘jaligida yangi texnika, ixtirolar va ratsionalizatorlik takliflaridan 
foydalanishning iqtisodiy samaradorligini belgilash metodikasida samaradorlikning 
normativ koeffitsiyenti xalq xo‘jaligining hamma tarmoqlari uchun 0,15 ga teng 
qilib olingan. 
Keltirilgan xarajatlarni aniqlash eski texnika o‘rniga yangisini yaratish va qo‘llash 
natijasida hosil bo‘ladigan iqtisodiy samarani baholashga xalq xo‘jaligi nuqtai 
nazaridan yondashishni taqozo etadi.