A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov
Yüklə 0,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tayanch iboralar:
Xorazmshoh, Ma’mun I, “Podshoh Qutbid-dunyo vad-din Abul-fath Muin Amiral-mo’minin”, mamluk, ustozdor, omil, hojib, Devoni nazr, Devoni arz, “g’ulomlar gvardiyasi”, xon, malik, amir-ul-umaro. Xorazmshohlarning siyosiy tarixi. Xorazm Somoniylar davrida ularga tobe viloyat hisoblanardi. X asr oxiri XI asrning boshlariga kelib Xorazm hukmdori Ma’mun I va uning o’g’li Ali ibn Ma’mun Somoniylar davlati qulaganidan so’ng mustaqil davlat tuzishga harakat qilib ko’rdilar. Xususan, 996-yilda shimoliy Xorazm hukmdori Ma’mun ibn Muhammad ikki qismga bo’linib ketgan davlatni birlashtirib xorazmshoh unvonini oladi va Urganchni o’z poytaxtiga aylantiradi. 1 Ammo, Movounnahrdagi Qoraxoniylar va Xurosondagi G’aznaviylar davlati oldida Xorazm davlati juda kuchsiz bo’lib qoldi. Xorazm 1017-yilda Mahmud G’aznaviy tomonidan zabt etildi. Xorazmshoh Ma’mun esa qatl etildi, u 1004-yili asos solgan “Bayt ul-hikma” faoliyatiga chek qo’yildi. 2 Xorazmning mustaqil davlat sifatida shakllanishi va rivojlanishi Anushteginiy Xorazmshohlar sulolasi davriga to’g’ri keladi. 1040-yili G’aznaviylar davlati quladi. 3 Ushbu sulolaning asoschisi yoki birinchi vakili Anushtegin kelib chiqishi jihatidan o’g’uz turklaridan bo’lib, yoshligida Garjiston (Gurjiston) da yashagan va yollanma jangchi (mamluk) bo’lgan. Saljuq 1 Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.189. 2 Воҳидов.Ш, Қодиров.А. Шарқнинг машҳур сулолалари. -T.: “Akademiya”, 2013. -Б.188. 3 Асқаров.A. Ўзбекистон халқлари тарихи. -T.: “Фан”, 1992. -Б.120. 75 sultoni Malikshoh I davrida Anushtegin Tashtdorlik mansabiga (sulton hovuzlari va hammomlari ashyolari xazinachisi) ko’tarilgan edi. Manbalarning ma’lumot berishicha, tashtdorlik mansabiga sulton o’zining ishonchli odamlarini tayinlar edi va ko’p o’tmay Anushtegin sultonning yaqinlaridan biriga aylanadi. Natijada 1076-yilda Sulton Malikshoh Anushteginni Xorazm hokimi etib tayinlaydi. 1 Anushtegin Saljuqiylarga tobe bo’lib hokimiyatni boshqaradi va 1097-yilda vafot etadi. O’sha yili uning o’g’li Qutbiddin Muhammad (1097-1128) Xorazm voliysi qilib tayinlanadi. Qutbiddin Muhammad Marvda tarbiyalangan. 2 Qutbiddin Muhammad otasi davrida o’z davrining yirik shaharlaridan biri bo’lgan Marvda ilm olgan, xususan, din ilmlarini yaxshi o’rgangan edi. U Xorazm voliysi bo’lgach, qobiliyatli hukmdor sifatida ulamolarga va din arboblariga homiylik qiladi. Qutbiddin Muhammad Xorazmda o’z mavqeini mustahkamlash uchun anchagina kuch-g’ayrat sarflagan bo’lsada rasman Saljuqiylarga tobe bo’lgani bois, Sulton Sanjarga sadoqat bilan xizmat qildi. U Saljuqiylarning oliy hokimiyat uchun o’zaro kurashlarida ham faol ishtirok etganligi ma’lum. Tarixiy manbalarda Xorazmshohning unvoni “Podshoh Qutbid-dunyo vad-din Abul-fath Muin Amiral-mo’minin” (“Dunyo va din qutbi, g’alabalar otasi Mo’minlar amiri-xalifaning yordamchisi”) deb ulug’lanishi Qutbiddin Muhammad Saljuqiylarga tobe bo’lsada, mavqeyi ancha baland bo’lganidan dalolat beradi. Shu sababli bo’lsa kerakki, 1128-yilda Qutbiddin vafot etgach Sulton Sanjar Xorazm taxtini uning o’g’li Otsiz o’n yil davomida (1128-1138) ulug’ saljuqiy Sulton Sanjarga sodiqlik bilan xizmat qildi. Bu yillar ichida hech o’ylamasdan, unga tobelik burchiga sodiq qoldi. Shu bilan birga o’z hokimiyatini ham mustahkamlab bordi. 3 Ulug’ sultonning o’z vassaliga hurmat-ehtiromi ayniqsa, 1130-yilda Otsiz Sulton Sanjarni o’limdan qutqarib qolganidan so’ng nihoyatda oshgan edi. Otsiz Sulton Sanjar o’rtasida kurash boshlanadi. 1038-yil oktabrda Xorazmga qarshi yurish qildi. Hazorasp qal’asidagi jangda Otsizning qo’shinlari tor-mor keltirildi. Jangda Otsizning sevimli o’g’li Otliq halok bo’ldi. Xorazmni 1 Сагдуллаев.A, Аминов.Б, Мавлонов.Ў, Норқулов.Ҳ. Ўзбекистон тарихи: Давлат ва жамият тарихи I-Қисм. -T.: “Академия”, 2000. -Б.105. 2 Воҳидов.Ш, Қодиров.А. Шарқнинг машҳур сулолалари. -T.: “Akademiya”, 2013. -Б.188. 3 Машарипов.О. Хоразмнома, Хоразм. 2007. -Б. 152. 76 egallach, Sulton Sanjar uni boshqarish ishini jiyani Sulaymonshohga topshiradi. So’ngra o’zi 1139-yilda fevral oyida Marvga qaytib ketadi. Mahalliy aholi va feodallar Otsizni har tomonlama qo’llab- quvvatlaydilar. 1 Natijada u Sulaymonshohni Xorazmdan haydab yuboradi bu yerda o’z hokimiyatini tiklaydi. Qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar qo’shinlari o’rtasidagi hal qiluvchi katta jang 1141-yil 9- sentabrda Samarqand yaqinida bo’lib o’tadi. Jang Sulton Sanjar qo’shinlarining tamomila tor-mor keltirilish bilan tugaydi. Sulton Sanjar bir necha navkari bilan Termizga qarab qochadi. Saljuqiylar davlatining bu qiyin ahvolidan Xoramshoh Otsiz zudlik bilan mohirona foydalandi. 1141-yil 21-oktabrda saljuqiylar poytaxti Marv shahriga yurish qilib, uni egalladilar. 1142-yil may oyida Nishopur shahriga yurish uyushtirdi va uni ham o’z qaramog’iga oldi. Deyarli butun Movarounnahrni egallagan qoraxitoylar Xorazmshoh Otsiz bilan bitim tuzib, bu bitimga muvofiq qoraxitoylar egallagan bir qancha yerlar, jumladan, Buxoro shahrini boshqarish ishini Xorazmshoh Otsiz va uning qarindoshlari qo’liga berdilar. 2 Alouddin Otsiz Xorazmni mustaqil boshqarish maqsadida bir necha marta Sulton Sanjarga qarshi (1138, 1141-1142, 1147-1148)- yillarda isyonlar qilgan bo’lsada, butunlay mustaqil bo’lish unga nasib etmadi. 3 Shunga qaramasdan, ko’pchilik odamlarning e’tirof etishlaricha, u Xorazmni mustaqil davlat bo’lishi uchun asos yarata oldi. Ya’ni, Otsiz Anushtegin Xorazmshohlar sulolasi nafaqat bir viloyat, balki ulkan mintaqada ham siyosat yurgizishi va dongdor siyosiy kuchlar bilan raqobatlasha olishi mumkinligini amalda ko’rsata oldi. Chunki Otsizning asosiy maqsadi va siyosatining asosi Xorazmda o’z hokimiyatini mustahkamlash edi. O’zining uzoq yillik hukmronligi davrida (u 29 yil davlatni boshqargan) Otsiz Bag’dod xalifalari bilan aloqalarini mustahkamlashga intilib, Sulton Sanjarga qarshi kurashda Bag’dod xalifasini ittifoqchi qilishga ham harakat qilib ko’rdi. 1156-yilda Otsiz qoqshol kasaliga uchrab vafot etadi. 23-avgust 1156-yil (3 rajab, 551) da rasman Xorazm taxtiga Elarslon (1156-1172) o’tiradi. Elarslon otasiga qaraganda qulay vaziyatda taxtni boshqardi. 1 Иброҳим Кафес ўғли Хоразмшоҳлар давлати тарихи. -T.: “Navro’z”, 2016. -Б.53. 2 Машарипов.О. Хоразмнома, Хоразм. 2007. -Б. 156. 3 Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.190. 77 Chunki 1157-yilda Sulton Sanjar vafot etganidan so’ng Saljuqiylar davlati mayda viloyatlarga bo’linib ketdi va Xorazmni mustaqil siyosat olib borishi uchun keng yo’l ochildi. Elarslon Xurosondagi Saljuqiylarning o’zaro kurashlaridan foydalanib Kaspiy bo’ylaridagi Dehistonni bosib oldi. Shuningdek u, otasi davrida Xorazmga bo’ysundirilgan ko’chmanchi turkman va qipchoq qabilalari yordamida Movounnahrning ichki ishlariga ham tez-tez aralasha boshlaydi. 1158- yilda u katta qo’shin bilan Movounnahrga bostirib keldi. Bu vaqtda Qoraxitoylarga vassal bo’lgan Qoraxoniylar ko’chmanchi qarluq qabilalari bilan jang olib borayotgan edi. Elarslon qarluqlarga Buxoro va Samarqand uchun olib borilgan janglarida yordam beradi. Lekin Qoraxitoylar qo’shinlari yordamga yetib kelishi bilan Elarslon Xorazmga qaytishga majbur bo’ldi. U bir necha marotaba Xorazmga yurish qilgan bo’lsada, muvaffaqiyatga erisha olmadi. 1171-1172-yillarda Qoraxitoylarning katta qo’shini Xorazmshohning o’lponni o’z vaqtida to’lamayotganini bahona qilib Xorazm ustiga yurish qiladi. Elarslonning buyrug’i bilan Sirdaryodagi katta to’g’onlar ochtirilib, Xorazm poytaxti yaqinidagi yo’llar suvga bostirildi. Bu Qoraxoniylar qo’shini yurishini qiyinlashtirdi va Xorazmning poytaxti Gurganj (Urganch) talon-taroj qilishdan saqlab qolindi. Ammo, Qoraxitoylarning bu yurishi davrida Elarslon kasallikdan vafot etdi (1172-yil). 1 Shundan so’ng uning o’g’illari Alouddin Takash va Sultonshoh Mahmud o’rtasida uzoq yillar toj-u- taxt uchun kurash bordi. Alouddin Takash 1172-yilning dekabrida Qoraxitoylar Chen Tion yordamida rasman taxtga o’tirgan bo’lsada, aka-ukalar o’rtasida kurash davom etdi chunonchi, 1174-yilda Sultonshoh Mahmudning onasi Turkon xotun Nishopur hukmdori Oy- Aboga qimmatli sovg’alar yuborib, Takashga qarshi ittifoq taklif qildi. O’sha yili Gurganjdan 20 farsax (masofa o’lchovi, Sharqning bir qancha mamlakatlarida, jumladan O’rta Osiyoda ham 9-12 ming qadamga teng bo’lgan qadimiy masofa o’lchovi) uzoqlikdagi Subvur shahri ostonasida Oy-Abo qo’shinlari Alouddin Takash qo’shinlari bilan to’qnashdi. Bu jangda qo’li baland kelib, Oy-Abo asir olindi va qatl qilindi. Turkon xotun va Sultonshoh Kaspiy dengizning sharqiy sohilidagi Dehistonga qochdilar. 1 Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.191. 78 Shundan so’ng Alouddin Takash Xorazmda mustahkam o’rnashib Qoraxitoylarga va’da bergan o’lponni to’lashdan bosh tortadi. Bunga javoban Qoraxitoylar yana Xorazmga yurish qildilar, lekin muvaffaqiyatsizlikga uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga kichik bir qo’shin qoldirib o’zlari orqaga qaytadilar. Bu davrga kelib Xurosonning anchagina qismi Xorazm davlatiga qo’shilgan bo’lsada, Marv va uning atroflarida, Sabzavorda Sultonshoh Mahmud hukmronlik qilardi. 1187- yilda aka-ukalar o’rtasida Nishopur ostonasida yana to’qnashuv bo’lib Takash g’olib bo’ldi. Sultonshoh Marvga chekinishga majbur bo’ldi. 1188-yilda Xurosonning ulamolari va taniqli amirlari vositachiligida Sultonshoh bilan Takash o’rtasida sulh bitimi tuzildi. Bu paytga kelib Takashning harbiy qudrati va obro’si oshib ketgan bo’lib, Sultonshoh uning barcha shartlarini qabul qilishga majbur edi. Ammo, bu uzoqqa cho’zilmay Sultonshoh G’o’r viloyati hukmdorlarini akasiga qarshi kurashda o’ziga ittifoqchi qilib oldi. 1193-yilning bahorida Takash yana Sultonshohga qarshi yurish boshladi. 1 Xorazmshoh qo’shinlari Obivardga yetganida har ikkala tomonning vakillari bo’lgan ulamo va din arboblari aka-ukalarni yana yarashtirib qo’yish uchun muzokaralar boshladilar. Bu orada Saraxs qal’asining boshlig’i Badriddin Chaqir xorazmshoh Takash tomonga o’tib ketib qal’a kaliti va Sultonshohning barcha xazinalarini unga topshirdi. Bu voqealarni ko’tara olmagan Sultonshoh 1193-yilning kuzida vafot etdi. Shu tariqa Xorazmshoh Elarslonning ikki o’g’li 20 yildan ziyodroq davom etgan kurashga yakun yasaldi. Xorazmshoh Takash 1193-yilning dekabrida Marv shahrini fath etib shahar va uning atroflariga katta o’g’li Nosiriddin Malikshohni voliy etib tayinladi. Bag’dod xalifasi Nasr (1180-1225) va G’arbiy Saljuqiylar sultoni To’g’rul II o’rtasidagi nizolardan foydalanib Takash qo’shinlari 1194-yilning mart oyida To’g’rul II ga qarshi urush ochdi va uni mag’lub etib Hamadon shahrini egalladi. Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan xalifa Nasr qo’shinlari Takashga qarshi chiqdilar. 1196-yilning iyun oyida Takash qo’shinlari xalifa qo’shinlarini yengdi. Shu tariqa Afg’oniston va Eronning katta qismi Xorazmshohlar qo’liga o’tdi va Xorazm davlati hududlari birdaniga ikki baravar kengaydi. Xorazm 1 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. -T.: “Шарқ”, 2000. -Б.137. 79 davlati endi Bag’dod xalifasiga tegishli joylar va G’uriylar bilan chegaradosh bo’lib qoldi. Ammo ko’p o’tmasdan xalifa Nasr bilan Takash munosabatlari yana yomonlashganligi tufayli Xorazmshoh Iroqi Arab va xalifalik poytaxti Bag’dodni bosib olishga qaror qildi. Lekin bu yurish paytida Takash kasallanib, 1200-yil iyul oyida Xorazm bilan Nishopur orasidagi Shahriston shahrida vafot etdi. 1 O’rta asrlar mualliflar ma’lumotlari asosida tadqiqotlar olib borgan Z. Buniyatovning xulosalariga ko’ra, Xorazmshoh Takash o’z fuqaroligiga nisbatan adolatli bo’lgan. U boshqa sultonlarga nisbatan qobiliyatli, yirik diplomatiya va zukko lashkarboshi edi. Shu bois bo’lsa kerakki, Xorazmshoh-Anushteginlar davlatining nisbatan kuchayishi, Alouddin Takash faoliyatining ma’muriy idora boshqaruvi o’zining qat’iyatliligi va tartib-intizomi bilan ajralib turadi. Lekin Takashning katta xatosi shunda ediki, u o’zining xotini Turkon xotun mansub bo’lgan qipchoqlar qabilasiga katta erkinliklar berdi, ularni doimo qo’llab-quvatladi. Turkon xotun (uning shaxsiy muhrida “Ismat ud- Dunyo vad-Din Ulug’ Turkon malika niso alolamiy”, “Dunyo va uning pokdomoni, Ulug’ Turkon, olam ayollarining malikasi” degan yozuv bitilgan edi) ularga tayanib katta hokimiyatga ega bo’ldi, o’z homiyligidagi odamlarning yuqori lavozimlarni egallashini ta’minladi. Natijada bu alohida turk harbiy-feodal tabaqasi paydo bo’lishiga olib keldi va amalda Xorazmshohlar davlatining inqiroziga sabab bo’ldi. 1200-yilning avgust oyida Xorazmshohlar taxtiga Takashning o’g’li Qutbiddin Muhammad o’tirdi (1200-1221) va otasining Alouddin laqabini qabul qildi. U taxtga o’tirishi bilanoq ayrim muammolarga duch kelgan bo’lsada, ularni zudlik bilan bartaraf etib, 1203-yilda Qoraxitoylarning yordami bilan Xurosonni bosib oldi. Undan keyin esa Hirot va uning Qoraxitoylar ustiga yurish qildi. Bu yurish Xorazmshoh g’alabasi bilan tugadi va u Qoraxitoylarning O’zgandagi boy xazinasini qo’lga kiritdi. Umuman, Alouddin Muhammad 1210 va 1212-yillarda Qoraxitoylarga ikki marta qaqshatqich zarba berib ularni butunlay tor- mor etdi. Buning natijasida uning obro’yi oshib ketdi. Alouddin Muhammad 1207-yilda Movounnahrga yurish qilib Buxorodagi Sanjar qo’zg’olonini bostirdi va Buxoroni egalladi. Xorazmshoh 1210-yilda qarluqlar bilan ittifoq tuzib ikkinchi Iskandar, 1 Воҳидов.Ш, Қодиров.А. Шарқнинг машҳур сулолалари. -T.: “Akademiya”, 2013. -Б.190. 80 ikkinchi Sulton Sanjar laqablarini olishga musharraf bo’ldi. 1212-yili Samarqandda qo’zg’olon ko’tarildi. 1 Alouddin Muhammad sa’y- harakatlari tufayli 1217-yilga kelib butun Movorounnahr, Ozarbayjon, Eron, Xurosondan Hindistongacha bo’lgan yerlarda Xorazmshohlar hukmdorligi o’rnatildi. Ammo, mamlakatning ichki siyosiy holati mustahkam emas edi. Bu holat Mo’g’ul bosqini paytida yaqqol namoyon bo’ldi. Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|