8
imkanlardan səmərəli istifadəni təbliğ edərdi. Ə.Dəmirçizadə
həm tarixi leksikologiya, həm də müasir dilimizin lüğət
tərkibinin tədqiqi məsələləri ilə məşğul olmuşdur. “Dilin lüğət
tərkibi haqqında...” (1952), “Müasir Azərbaycan dilinin əsas
lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu” (1965), “Azərbaycan
dilinin üslubiyyatı” (1962) adlı kitablarının müəyyən
bölmələrini Azərbaycan dili lüğət tərkibinin tədqiqinə həsr
etmişdir. O, bu əsərlərində söz və məna,
sözün lüğəvi və
qrammatik mənası, lüğət tərkibi, lüğət tərkibinin əsas və əlavə
hissələri, onların hər birinin ümumi zəruri və xüsusi xarakter
əlamətləri barədə fikirlərini diqqətlə ümumiləşdirməyə
çalışmışdır. Lüğət tərkibinin inkişaf və zənginləşmə qaydalarını
öyrənmək üçün bu əsərlərdən kifayət qədər məlumat almaq
mümkündür. O, dilin qrammatik quruluşu-morfologiya və
xüsusən sintaksislə bağlı problemlərin ilkin tədqiqi sahəsində
böyük iş görmüşdür.
Digər sahələrdə olduğu kimi, burada da
fikir və mülahizələri orijinaldır. Dilimizin sintaktik quruluşunun
tədqiqinə aid yazılarında onun orijinal dəst-xətti daha aydın
görünür. O, qrammatik quruluşun ümumi məsələləri ilə ayrıca
məşğul olmuş, dilin qrammatik quruluşunun təşəkkülü, morfem
– morfologiya, sözün tərkibi və quruluşu kimi məsələləri ətraflı
şərh etmiş, dilin milli orijinallığının qorunub saxlanmasında
qrammatik quruluşun böyük rolunu xüsusi nəzərdən keçirərək
onu
dilin
əsəb
sistemi
kimi
qiymətləndirmişdir.
Ə.Dəmirçizadənin sifət haqqında qeyd və mülahizələri öz
orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Onun bu barədə fikri prinsip
etibarilə dilçiliyimizdə sifət haqqında yazılmış bütün əsərlərdən,
demək olar ki, fərqlənir. Leksik-qrammatik mənanı və morfoloji
əlaməti birinci, sintaktik
vəzifəni ikinci plana çəkməklə, o,
sifətə, bir nitq hissəsi kimi, daha sabit mövqedən yanaşmışdır.
İndi onun mövqeyi çoxları tərəfindən təqdir edilməkdədir. Bu
hal sifət dərəcələrinin bölgüsünə münasibətdə də özünü göstərir.
9
Onun müasir Azərbaycan dili sintaktik quruluşunun müxtəlif
sahələrinə dair əsərlərini bir yerə yığsaq, böyük bir kitab alınar:
“Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlələr” (1950), “Qovuşuq
cümlələr” (1947), “Azərbaycan dilində uzlaşma” (1950),
“Mübtədanın sualları haqqında” (1955), “Mürəkkəb cümlələr”
(1-ci məqalə 1947, 2-ci məqalə 1948) və s. məqalələrinin hər biri
kiçik bir monoqrafiyanı andırır. “Müasir Azərbaycan dili (cümlə
üzvləri)” (1947) kitabını da bura əlavə etsək, ümumi mənzərə
tamamlanmış olur. Bu əsərlərdə sintaksisin, demək olar ki,
bütün əsas məsələləri əhatə edilmişdir. O, cümlənin məqsəd və
intonasiyaya görə növlərini ilk dəfə geniş şəkildə işləyərək,
prinsip kimi məqsədlə avazlanmanı birgə götürməyi məsləhət
görmüşdür. “Qovuşuq cümlələr” adı altında
həmcins üzvlü
cümlələri tədqiq etmişdir. Ə.Dəmirçizadə ilk dəfə tabesiz və
tabeli mürəkkəb cümlələrin oxşar və fərqli cəhətlərini nəzərdən
keçirərək, budaq cümlələri çevrilmiş və müstəqil cümlələr adı
altında iki növə ayırmışdır. Burada bəzi budaq cümlələr (nəticə
b. c. və s.) haqqında məlumat tamamilə yenidir, bəzi budaq
cümlələr isə ilk dəfə dərinləşdirilmiş və genişləndirilmişdir.
Professor bu vəfasız dünyaya göz yummazdan bir neçə gün
əvvəl 40 ildən artıq bir müddətdə üzərində yaradıcılıq işi
apardığı monumental “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” (1979)
kitabını ortaya qoydu. Bu kitab ədəbi dilimizin həqiqi tarixini
üzə çıxarmaq sahəsində ən qiymətli bir kitab olub,
bütün türk
xalqları, bütün türkologiya üçün bir nümunə sayıla bilər.
Professor bu kitabda dilimizin tarixini xalqımızın tarixi ilə
vəhdətdə öyrənmiş və öz dərin biliyi, zəngin təcrübəsi ilə hər iki
sahəni obyektiv şəkildə işıqlandıra bilmişdir. Onun dilimizin
tarixi ilə bağlı fikirləri daim yeni faktlarla özünü doğrultmaqda
və yalançı müddəaları təkzib etməkdədir.
Bu alimin yaradıcılıq irsi haqda çox danışmağa ehtiyac
yoxdur. Bu gün onun “əsl fədakar” təyinatı ilə ifadə olunan
10
tərcümeyi-halını, elmi-metodoloji, poetik-estetik mizan-düzənli
mühazirələrini xatırlayanlar da kifayət qədərdir. Və yəqin ki,
onların arasında, o dövrün belə bir deyimini də yad edənlər var:
“Lalın dilini anası, dilin dilini Dəmirçizadə bilər”...
Sovetlər dönəmində görkəmli dilçilərimizin köklü-köməcli
tədqiq-təhqiqatları sayəsində Azərbaycan
dilçiliyinin elmin
digər sahələrinə nisbətən daha mükəmməl inkişaf səviyyəsinə
yetməsi faktı az-çox milli-vətəndaş duyğusu olan hər kəsə
bəllidir.
Dostları ilə paylaş: