AYOLLAR VA ERKAKLAR TENGLİGİ UCHUN KURASHİSHGA
CHAQİRİSHGAN. KEYİNCHALİK
JADİDCHİLAR PANTURKİZM GʻOYALARİNİ TARGʻİB QİLİSHGAN.
Jadidchilik harakati namoyandalari koʻpincha
oʻzlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan.
Oʻsha davrning ilgʻor taraqqiyparvar kuchlari, birinchi
navbatda, ziyolilar mahalliy aholining umumjahon
taraqqiyotidan orqada qolayotganligini his etib, jamiyatni
isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik
mohiyat eʼtibori bilan avvalo siyosiy harakat edi. Uning
shakllanish va magʻlubiyatga uchrash davrlari boʻlib, ularni
shartli ravishda toʻrtga boʻlish mumkin.
Turkiston, Buxoro va Xiva hududida bu davrlar 1895-1905;
1906-1916; 1917-1920; 1921
—1929-yillarni oʻz ichiga oladi.
Birinchi davrda Turkistonda podsho Rossiyasining mustahkam
oʻrnashib olishi kuzatiladi. U oʻz siyosiy agentlari (vakillari) yordamida
mahalliy xon va amir vakolatlarini cheklabgina qolmay, ularni
qoʻgʻirchoqqa aylantirib, rus va gʻarb sarmoyadorlarining ishlashi va
yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar, aksiyadorlik
jamiyatlari manfaatini koʻzlaydi. Ayni chogʻda mahalliy aholining talab
va ehtiyojlari nazarga olinmay qoʻyildi, diniy eʼtiqodlari, urf-odatlari
bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy
saviyasi yuqori boʻlgan qozilar tajribasiz kishilar bilan
almashtirildi,
poraxoʻrlik, ijtimoiy-siyosiy adolatsizlik avj
oldi. Madrasa va maktablar faoliyatini cheklash, mahalliy joy nomlarini
ruscha atamalar bilan almashtirish, hatto mahkama jarayonida qozilar
Dostları ilə paylaş: |
