Pedagogical sciences and teaching methods / 021 – part

---

 

1 
 

 
 
 
Xolmurodova Feruza
Buxoro davlat pedagogika 
institutining 2-OTA-21talabasi
Anotatsiya:
Ushbu maqolada Sintaksis haqida tushuncha.Gap va uning asosiy 
belgilari hamda gaplarning tuzulishi,ma'nosi va o‘zaro ta'sirlashuvi haqida ma‗lumotlar 
berilgan.
Kalit so'zlar:
Sintaksis, gap, nutq birliklari, so'z, so‘z birikmasi, sodda gap, qo'shma 
gap.
Sintaksis morfologiya bilan chambarchas bog
ʻ
liqdir. Sintaksisda, xuddi 
morfologiyada bo
ʻ
lgani singari, so
ʻ
z asosiy birlik hisoblanadi, lekin u shakl yasalishi 
jihatidan emas, balki so
ʻ
z shakllarining so
ʻ
z birikmasi va gaplarni tuzishdagi ishtiroki 
jihatidan o
ʻ
rganiladi. So
ʻ
z birikmalari va gaplar tilning asosiy sintaktik birliklari va 
ularning har biri o
ʻ
z ichki xususiyatlariga egadir.Gap, gap bo
ʻ
lagi, so
ʻ
z birikmasi 
Sintaksisning asosiy birliklaridir. Bularga keyingi paytlarda abzats, period, matn kabi 
birliklar ham kiritilmoqda. So
ʻ
z birikmasi tobe aloqa (bog
ʻ
lanish) vositalari — moslashuv, 
boshqaruv yoki bitishuv yordamida ikki yoki undan ortiq mustaqil so
ʻ
zdan qosil bo
ʻ
ladi 
va faqat ran tarkibidagina amal qiladi. Gap Sintaksisning markaziy birligidir. U 
struktursemantik qolip va nutq birligi bo
ʻ
lmish fikr sifatida o
ʻ
rganiladi. Gap fikrni —
tashqi olam bilan aloqa tufayli yuzaga keladigan histuyg
ʻ
ularni ifodalash vositasidir. Gap 
bir mustaqil so
ʻ
zdan ("qorong
ʻ
ilashmoqda", "jimjitlik"), aksariyat hollarda esa bir necha 
so
ʻ
zdan hosil bo
ʻ
ladi. Asosan, sintetik tillar, shuningdek, analitik tillarning xususiyatlariga 
ega bo
ʻ
lgan o
ʻ
zbek tilida gapdagi so
ʻ
zlarning bog
ʻ
lanish vositalari sifatida yordamchi 
so
ʻ
zlar — ko
ʻ
makchilar va bog
ʻ
lovchilarni, suz tartibini, ohangni va boshqalarni ko
ʻ
rsatish 
Sintaksis (yun. syntaxis — tuzilma, tartib, birikma
1) nutq birliklarini shakllantirishning muayyan tillar uchun xos bo
ʻ
lgan vositalari 
majmui; 2) grammatikaning so
ʻ
zlarni so
ʻ
z birikmalari va gaplarga, sodda gaplarni esa 
qo
ʻ
shma gaplarga birikish usullarini o
ʻ
rganuvchi, so
ʻ
z birikmalari va gaplarning tuzilishi, 
ma
ʼ
nosi, o
ʻ
zaro ta
ʼ
sirlashuvi hamda vazifalarini tadqiq etuvchi bo
ʻ
limi. "Sintaksis" termini 
so
ʻ
z birikmalari va gaplarni hamda ularning tilda qo
ʻ
llanishini qamrab oluvchi 
grammatik qurilish ma
ʼ
nosini ifodalash uchun ham ishlatiladi. Tilning grammatik 
qurilishida Sintaksis juda katta ahamiyatga ega, chunki uning tarkibiga bevosita 
kishilarning muomala muloqot jarayonini amalga oshirishga yordam beruvchi sodda gap 
va qo
ʻ
shma gap kabi til birliklari kiradi. Sodda gap muayyan voqeahodisani, qo
ʻ
shma 
ran voqeahodisalar orasidagi aloqa munosabatni, bo
ʻ
lagi esa voqea hodisa unsurlarining 
vazifalarini ifodalaydi.