Pedagogical sciences and teaching methods / 021 – part

https://doi.org/10.5281/zenodo.5976849
SINTAKSIS HAQIDA TUSHUNCHA.GAP VA U

---

 

2 
Hozirgi Sintaksisda mavhum grammatik struktura sifatida gap tushunchasi hamda 

mazkur strukturaning nutqda aniq voqealanishi vositalari sifatida ifoda tushunchasi 
farqlanadi; shunga muvofik, ravishda gap nazariyasi va ifoda nazariyasi ham 
chegaralanadi. Gap Sintaksis doirasiga uni shakllantirishning usul va vositalari, ifoda 
Sintaksis doirasiga esa gapning aktual bo
ʻ
linishi vositalari hamda uning ma
ʼ
no strukturasi 
muammolari kiritiladi.Sintaksisda, shuningdek, gap bo
ʻ
laklari ham o
ʻ
rganiladi. Ular bosh 
(ega, kesim) va ikkinchi darajali bo
ʻ
laklar (to
ʻ
ldiruvchi, aniqlovchi, hol)dan iborat. 
Keyingi paytlarda kesim gapning asosi ekanligi, undalma, kirish so
ʻ
z va kiritmalarga 
gapning uchinchi darajali bo
ʻ
laklari maqomini berish masalalari ham ko
ʻ
tarilmoqda. 
"Sintaksis" termini, garchi ayni hozirgi ma
ʼ
noda bo
ʻ
lmasada, dastlab mil. av. 3-asrda 
Yunonistonda stoiklar tomonidan qo
ʻ
llangan. Sintaksisning ilk prinsiplarini yunon 
grammatisti Apolloniy Diskol morfologik negizda, xususan, so
ʻ
z turkumlari Sintaksis 
tarzida asoslagan. Sintaksis tarixi yevropa va rus tilshunosliklarida bo
ʻ
lganidek turkiy 
tillarda (o
ʻ
zbek tilida) ham o
ʻ
ziga xos rivojlanish bosqichlarini o
ʻ
tgan. Qomusiy alloma 
Mahmud Koshg
ʻ
ariyning 11-asrda "Javoxir unnahvi fi lugotitturk" ("Turkiy tillar sintaksisi 
kridalari") asarini yaratganligi buning yaqqol isbotidir. 20-asrda o
ʻ
zbek tili sintaksisiga, 
qisman, sintaktik qurilishiga rus tilshunosligidagi nazariy tadqiqotlar ma
ʼ
lum darajada 
ta
ʼ
sir o
ʻ
tkazgan. O
ʻ
tgan asrda o
ʻ
zbek tili sintaksisi sohasida Fitrat, Ayub G
ʻ
ulomov, F. 
Abdullayev; G
ʻ
. Abdurahmonov, M. Asqarova, A. Nurmonov, N. Mahmudov va boshqa 
jiddiy tadqiqotlar olib bordilar. 
Sintaksis haqida tushuncha. 
Sintaksis yunoncha ―Sintaksis‖ so‘zidan olingan bo‘lib, ‖Tuzish‖ degan ma‘noni 
anglatadi. Sintaksis grammitikaning bir bo‘limi bo‘lib, bunda so‘zlarning va gaplarning 
o‘zaro aloqasini, so‘z birikmalari va gaplarning turlarini, birikish usullarini o‘rganadi.Bu 
jihatdan sintaksis morfologiyadan farqlanadi. Chunki morfologiya so‘zlarning tuzilishi, 
yasalishi, turlanishi, tuslanishi kabilarni tekshiradi. Sintaksis esa, ana shu formalarning 
dinamikasini, ularning funksiyasini ma‘lum bir fikrni ifodalashdagi rolini 
o‘rganadi.Morfologiya va sintaksis bir-birini to‘ldiruvchi, o‘zaro munosabatda bo‘lgan 
sohalardir. Gap-turlari – darak, so‘roq, buyruq, undov gaplarning bir-biridan farqlanishi, 
asosan kesimlarning qanday so‘z turkumi orqali ifodalanishiga bog‘liq. 
Masalan: 
1. Nosir bu ertakni buvisidan eshitdi.-Darak gap. 
2. Ekskursiyaga kim qatnashmadi? – So‘roq gap. 
So‘z birikmalari ham boshqaruvchi, ya‘ni bosh so‘zning qanday so‘z turkumi 
ekanligiga qarab, tasnif qilinadi. Sintaksisda esa, ergash gaplar bosh gap tarkibidagi 
ayrim belgi xususiyatlariga ko‘ra ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi ergash gaplarga 
ajratiladi.Demak, har bir sintaksisning kategoriyasi morfologiya bilan bog‘langan holda 
tahlil qilinadi va belgilanadi. Ba‘zan esa bu ikki sohani, ya‘ni morfologiya va sintaksisni 
bir-biridan ajratish ham qiyin bo‘ladi.Masalan: Kelishiklar morfologiyada ham, sintaksisda 
ham o‘rganiladi. Ammo morfologiyada, asosan kelishik yolg‘iz formal jihatdan, ya‘ni 
kelishikning formasi, qanday so‘z turkumiga qo‘shilishi tekshirilsa, sintaksisda esa 
mumkin. Sof analitik tillarda gapdagi suzlarning bog
ʻ
lanish vositalari, asosan, yordamchi 
so
ʻ
zlar bo
ʻ
lsa, agglyutinativ va amorf tillarda mazkur vazifani so
ʻ
z tartibi bajaradi.