Pedagogika fakulteti

2. Sichqonchaning Mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o’rinni topib o’qing. Nima uchun «Shum Baroq» ko’zidagi yovuzlik birdaniga so’nadi?
3. Echki nima uchun Sichqonchani «Kam bo’lma» deb duo qiladi? Shu o’rinni topib o’qing.
Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida «Ertakda sizga juda yoqqan joyini topib o’qing», «Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting», «Hayotingizda ertakdagi voqyealarga o’xshash voqyealar bo’lganmi?» kabi savol-topshiriqlar yordamida o’quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, «Davlat», «Ilm afzal», «Hiylagarning jazosi», «Hunarsiz kishi o’limga yaqin» kabi maishiy ertaklarni ham o’qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o’z hayotini hikoya qiladi, shu sababli o’quvchilar ertakni o’qigach, o’tmishdagi xalq hayotini, o’y-fikrlari va orzu-istaklarini bilib oladilar.
Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar o’qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning hulq - atvori, ayrim xatti-harakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo’lgan munosabatlarini aytadilar va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertakni rollarga bo’lib o’qiydilar.
«Davlat» ertagi (4-sinf) oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchi ertakdir. Ertakni o’qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofni, tabiatni, borliqni qanday tasavvur etishlari haqida suhbat o’tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagi badiiy obrazlarni, ularning o’zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari, harakterlarini to’g’ri tushunishga yordam beradi. «Davlat» ertagi matni ustida ishlash jarayonida o’quvchilar «Dehqonning xonadoni qanday hayot kechirar ekan?», «Nima uchun Davlat dehqonning xonadonidan ketishni istamaydi?» kabi savollarga javob topish orqali ertak qahramonlarini baholaydilar, ahil va inoq bo’lib, halol mehnat qilish lozim degan xulosaga keladilar.
Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o’qishgagina emas, balki uni aytib berishga o’rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og’zaki nutqni o’stiradi, bolalar nutqini yangi so’z va iboralar bilan boyitadi.
O’quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o’rgatish uchun ertak bilan birinchi tanishtirishda uni o’qituvchi aytib berishi mumkin.
O’quvchi ertak mazmunini o’zlashtirib olgandan so’ng, uning tili ustida ishlashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda, qahramonlarga tavsif berishda o’quvchilarning o’z nutqida til vositalaridan o’rinli foydalanish talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat, ehtiyoj yaratish zarur.
Ertak tilida shunday so’z va iboralar borki, ular bolaga o’zgacha ta’sir ko’rsatadi. Masalan, «Yo’lbars, Tulki va Bo’ri» ertagida «Tog’ echkisi siz ulug’imizniki bo’lsin», «Quyon siz podshohimizning ertalabki nonushtangiz bo’lsin», «Kiyik kechqurungi taomingiz, qo’y kunduzgi xo’ragingiz bo’lsin» kabi gaplar tarkibidagi ajratib ko’rsatilgan so’zlarga o’quvchilar diqqati qaratilib, ertakni so’zlab berayotganda ulardan nutqda foydalanishlariga erishish zarur.
Ertaklarda keltirilgan maqollar ustida ishlash, ularda ilgari surilayotgan g’oyalarni bolalar ongiga yetkazish, yod oldirish yo’li bilan bog’lanishli nutqni o’stirish, nutqning ta’sirchanligini oshirish lozim. Masalan, «Rostgo’y bola» (1-sinf) ertagida bola o’z rostgo’yligi bilan podshoga ma’qul bo’lganligi hikoya qilingan. Ertak g’oyasiga mos xulosa esa «Boshingga qilich kelsa ham to’g’ri gapir» maqoli bilan ifodalangan. O’quvchilar ushbu maqol mazmunini tushunib olishsa, o’zlari ham yuqoridagi kabi ertak tuzib, hikoya qilib berishlari mumkin.
So’z ma’nolari ustida ishlashda boshlang’ich sinf o’quvchilariga mos bo’lgan usullardan biri rasmdan foydalanishdir. Masalan, 2-sinfda «Ko’ngilchan o’tinchi» ertagida qayin, eman, shumtol, zarang, zirk, tog’terak, qarag’ay, qayrag’och, chinor kabi daraxt nomlari keltirilgan. Ularni bola ko’z oldiga keltira olmaydi. Ertakni o’qishdan oldin shu daraxt rasmlarini ko’rsatib, uning o’ziga xos xususiyatlarini izohlash va nomlarini aytish lozim. Shundan so’ng didaktik o’yin o’tkaziladi:
«Daraxt rasmlari bolalarga bo’lib beriladi. Har bir o’quvchi o’ziga berilgan rasmdagi daraxtning nomini aytishi va ertakdagi shu daraxtning so’zini o’z so’zlari bilan aytib berishi kerak bo’ladi».
Shu ertakni o’qib, mazmuni bilan tanishtirilgach, o’quvchilardan shaylanib, ro’parasida, sharbat, xayrli ish, xivchin, muhayyo so’zlarining ma’nosi so’raladi. Javoblar to’ldiriladi, umumlashtiriladi.