Pedagogika fakulteti

Ongli o’qish.Ongli o’qish yaxshi o’qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o’qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g’oyaviy yo’nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o’qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqyea-hodisalarga o’zmunosabatini ifodalay olishdir.Ongli o’qish o’z navbatida, o’quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so’zning leksik ma’nosini,gapda so’zlarning bog’lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog’liq. Hozirda ongli o’qish atamasi adabiyotlarda va maktabtajribasida ikki ma’noda: birinchidan, o’qish jarayonini egallashga nisbatan o’qish texnikasi ma’nosida,ikkinchidan, keng ma’nodagi o’qishga nisbatan o’qish sifatlaridan biri ma’nosida qo’llanadi.
Matnni ongli o’qish uchun o’quvchilar o’qish sifatlaridan to’g’ri, me’yorida o’qishni egallagan bo’lishlari va o’qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi. O’quvchilar matnni ongli o’qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi.
Ongli o’qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi.O’qituvchi ongli o’qishni matnni ifodali o’qishga (agar ovoz chiqarib o’qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to’g’riligiga qarab baholaydi. Ongli o’qish va ifodali o’qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o’xshamaydi.
Ifodali o’qish intonastiya – ohang yordamida asarning g’oyasi va jozibasini to’g’ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. ”Ifodali o’qish adabiyotni konkret va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir”, deb ta’kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova. Demak, ”Ifodali o’qishning asarning mazmunini va emostionalligini intonastiya orqali o’quvchilarga ko’rgazmali qilib ko’rsatishdir. Ifodali o’qishning asosiy tamoyili o’qiladigan asar g’oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir”.
Ohang og’zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg’u, nutq temp iva ritmi, pauza , ovozning past-balandligining yig’indisidir. Bu elementlar bir-biriga ta’sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini, g’oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi.
O’quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat:
1.Nutq jarayonidan nafasni to’g’ri olish va to’g’ri taqsimlay bilish.
2. Har bir tovushning to’g’ri artikulyastiyasi va aniq dikstiya(burro gapirish) malakasini egallash.
3. Adabiy talaffuz me’yorlarini egallash.
Bu shartlar faqat ifodali o’qishgagina emas, balki ifodali nutqqa, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O’quvchining har qanday og’zaki hikoyasi ifodali bo’lishi zarur.
Ifodali o’qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog’lanadi. Shuning uchun o’qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o’z nafasini boshqara olish va ovozdan to’g’ri foydalanishga o’rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan harakterlanadi. O’quvchilar matn mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o’qish(gapirish)ga, nutqda tez, o’rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg’uni ifodalashga o’rganadilar. Ifodali o’qishga o’rgatishda o’quvchilar pauza va logik urg’u bilan ham tanishtiriladi.
Ifodali o’qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo’linadi:
1.Asarning aniq mazmunini tushunish , unda qatnashgan shaxslarning xatti-harakatini tahlil qilish, asarning g’oyasini belgilash,ya’ni asarning g’oyaviy mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish.
2. Matnning qayerida pauza qilishni, mantiqiy urg’uning o’rnini,o’qish tempini belgilab olish.
3. O’qishni mashq qilish. Avtor fikrini, uning tasvirlangan voqyea-hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan bera olish uchun matnni qayta o’qish.
Asarning mazmuni va g’oyaviy yo’nalishini tahlil qilish ifodali o’qishga o’rgatish bilan bog’lab olib boriladi. Ifodali o’qishga o’rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqyealarga o’z munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O’quvchilarda ifodali o’qish malakasini shakllantirish uchun asarni o’qituvchining ifodali o’qishi muhim ahamiyatga ega.