Pedagogika instituti umumiy tarix kafedrasi

.

Kirish

Mavzuning maqsad va vazifalari: Mavzuni o’rganishdan maqsad, O’rta Osiyo qadimgi aholisi tarixining yozma manbalarda aks ettirilishini Respublikamizda nashr etilayotgan ilmiy adabiyotlarga tayanib eng yangi ma’lumotlar asosida yoritib berishdan iborat. Vazifasi esa, ko’zlangan maqsaddan kelib chiqqan holda bugungi kunda Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohatlar mazmun mohiyatini chuquranglashdan iborat. Chunki vatanimiz tarixining har bir satri, har bir varag’i milliy qadriyatlarga hurmat ruhi bilan sug’orilgan bo’lishi va milliy istiqlol tafakkurining kamol topishiga xizmat qilishi lozim.

Mavzuning dolzarbligi: Zamonaviy O’zbekiston mana 22 yildirki mustaqil suveren davlat sifatida jahon maydonida o’z o’rnini topib bormoqda. Respublikasizda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy sohalarda tub islohatlar amalga oshirilmoqda. O’tgan qisqa tarixiy davr ichida xalqimizning tarixiy va madaniy-ma’naviy qadriyatlarini tiklash, ularni milliy istiqlol manfaatlari yo’lida hayotga tadbiq qilish sohalarida ulkan ishlar qilindi. Shular qatorida o’zbek xalqining boy tarixiy o’tmishini moddiy va yozma manbalar asosida xolisona o’rganish masalasiga qaratilgan yuksak darajadagi e’tibor muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Prezidentimiz I.A.Karimov o’zining O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida kitobida ta’kidlaganliridek, “Biz o’tmishdagi hamma buzulishlar, xato va jinoyatlarni qat’iyan qoralaymiz va ulardan keskin voz kechamiz. Biz o’tmishimizning va hozirgi kunimizni haqoniy, holisona tanqidiy tahlil etishning qa’tiy tarafdorimiz”¹.

Zero, xalqimizni tarix haqidagi bilimlar bilan qurollantirish, milliy o’zlikni anglash, sog’lom iftihor hissini tarbiyalashga, jamiyatimizning ma’naviy barkamolligiga hizmat qiladi. Bunda “Birinchi navbatda milliy madaniyatimiz, xalq ma’naviy boyligining ildizlariga e’tibor berish zarur, - deb ko’rsatadi Islom Karimov. – Bu xazina asrlar davomida misqollab to’plangan. Tarixning ne-ne sinovlaridan o’tgan. Insonlarga og’ir damlarda madadkor bo’lgan. Bizning vazifamiz – shu xazinani ko’z qorachig’imizdek asrash va yanada boyitish²”. Ayni ana shu ma’naviy boyligimizning durdonalaridan, tamal toshlaridan biri milliy tariximizdir. O’rta Osiyo qadimgi xalqlari tarixini biz yozma manbalarsiz tasavvur qila olmaymiz. Shuning uchun xam, biz qadimgi tariximizni o’rganishda qadimgi yunon va rim tarixchilarining asarlarini xam o’rganishimiz lozim. Ularning vatanimiz tarixi xaqida qimmatli ma’lumotlarini o’z tasavurimizda jamlay olishimiz kerak.

Milliy istiqlol o’zbek halqining orzusi, armoni edi. O’zbekiston mustaqilligining qo’lga kiritilishi eng ulkan g’alaba, uning qadriga yetish, mustahkamlash, avaylab saqlab qilish muhim vazifa. Har qanday mamlakatning qudrati, uning mustaqilligi , davlat chegaralarining dahlsizligi o’sha mamlakat fuqarolarining o’z yurtiga mehr-muhabbatli qilib tarbiyalanganliklari, milliy istiqlol uchun kurashda zarur bo’lsa jon fido qilishga ham tayyor bo’lishdek oliyjanob fazilatlarga ega bo’lishliklariga bog’liqdir.Bu fazilatlarni xalqimiz, eng muhimi, yurtimiz kelajagi bo’lgan yoshlar ongida qaror toptirish va shakllantirishda Vatan tarixining o’rni va imkoniyatlari cheksizdir³.

Vatan tarixini amalda qanday bo’lsa, shunday xolisona o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Sobiq sovet xokimiyati yillarida kommunistik partiya yurgizgan siyosatning natijasi sifatida O’zbekiston maktablari, o’rtamahsus va oliy o’quv yurtlarida Vatan tarixini o’qitish masalasiga umuman e’tibor berilmasdi.

Darhaqiqat, qullik, tobelik va mustamlaka muteligi asorati g’oyalaridan ozod bo’lish uchun milliy ongni, tafakkurni, milliy vijdonni shakllantirmoq kerak. Buning uchun ona xalqimizning haqiqiy, tom ma’nodagi tarixini yaratmog’imiz kerak.

Tarix bo’lib o’tgan tarixiy voqyea va hodisalarni tahlil qilish, fikrlash va ulardan hayotiy xulosalar chiqarish asosida dasturiy xarakatlar yo’llanmasini belgilashga yordam beradi. Milliy o’zlikni anglashda, milliy birlikni shakllantirishda, shajaramiz ulug’ligi va pokligimizni bilishda, dono xalqimizning jahon xalqlari orasida tutgan o’rniga baho berishda, uning boy hayotiy tajribalaridan kengroq foydalanishda, xalqimizning oliyjanob, hurriyatparvar va erkparvaran’analarini izchil o’rganish va uni yanada boyitishda, xullas barkamol, haqiqiy inson shaxsini yaratishda Vatan tarixining o’rni benihoya kattadir⁴.

Mavzuning tarixshunosligi: Bizga ma’lumki, yozuv inson fikrini abadiylashtiradi. Inson yozuvni ixtiro qilib zamondoshlari, shuningdek uzoq avlodlari bilan aloqa bog’ladi; zamonlar va avlodlar o’rtasida aloqa mustahkamlandi. Yer yuzida yashab turgan xilma-xil kishilarning o’tmish bilan aloqa bog’lashi xozirgi avlodning muhim yutuqlaridan biri xisoblanadi.

Tarixdan ma’lumki kishilik jamiyati o’z tarixining ko’proq qismini yozuvsiz o’tkazgan. U yozuvga yetib kelguncha uzoq yo’lni bosib o’tgan va nutqni yozib olish uchun bir necha ming yil ilgarigina belgilar qo’llanila boshlagan. Odamning tajribasi va bilimi orta borgani sari unda bilganlarini yodda tutish va boshqalarga zarurati tug’iladi. Zamonaviy til bilan aytganda, axborotni saqlash va uzatish muommosi kelib chiqadi. Bu muommolarning yechimi esa, albatta voqyealarni yozma ravishda saqlashdan iborat bo’ladi⁵.

O’rta Osiyoning qadimgi tarixini o’rganishda “Avesto” ning o’rni beqiyosdir. Unda diniy e’tiqod va xalqlarning o’zaro aloqalari bilan bir qatorda ularning hayoti, turmushi, urf-odatlari, marosimlari aks ettirilgan. Shuningdek bu buyuk asarda tarix, falsafa, dinshunosli, manbashunoslik, geografiya, etnografiya va umuman, ijtimoiy-siyosiy hayotnig barcha jabhalariga oid eng qadimgi ma’lumotlar to’plangan.

Bundan tashqari O’rta Osiyoning qadimgi tarixini o’rganishda yunon va rim tarixchilarining o’rni beqiyosdir. Jumladan: Qadimgi yunon tarixchisi Gerodot o’zining 9 tomli “Tarix” asarida vatanimiz tarixi haqida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. Bu asarda O’rta Osiyo qadimgi xalqlarining davlat boshqaruv tizimi, urf-odatlari, marosimlari va an’analari xaqida ma’lumotlar beradi. Yana bir yunon tarixchisi Ktesiy Knidsiy Baqtriya haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Ushbu davlat haqidagi ma’lumotlar, shuniningdek Arrian, Strabon, Kvint Kursiy Ruf, Diador kabi mualliflarning asarlarida ham mavjud bo’lib, ular bu podsholikning qadimiyligi va yuksak madaniyati haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan.

Qadimgi Farg’ona antik davr o’zbek davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega. Ushbu dalat haqida yunon-rim mualliflari ma’lumotlar bermaydilar. Farg’ona haqidagi yozma ma’lumotlar, asosan Xitoy manbalarida- Chjan Szyan ma’lumotlarida, Sima Syanning “Tarixiy xotiralar”, Ban Gunning “Birinchi xan sulolasi tarixi” asarlaida beriladi. Bu manbalarda mazkur davlat “Dayuan” yoki “Davan” nomi ostida eslatiladi⁶.

Mavzuning tarkibiy qismi: Ushbu BMI tarkibiy jihatdan kirish, ikki bob va xulosa qismlaridan tashkil topgan. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, mavzuning tarixshunosligi hususida alohida to’xtalganmiz.

O’rta Osiyo qadimgi aholisi tarixining arxeologik ma’lumotlar va yozma manbalarda aks ettirilishi deb nomlangan birinchi bob uch qismga ajratib tahlil qilingan. Birinchi qismda O’zbekiston hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari haqida so’z boradi. Ikkinchi qismda O’rta Osiyo hududidagi qadimgi davlatlar (mil.avv. IV asrdan milodning IV asrigacha) tarixining arxeologik va yozma manbalarda aks ettirilishiga e’tibor qaratiladi. Uchinchi qismda esa “Avesto” – O’rta Osiyo tarixini o’rganish bo’yicha eng qadimgi yozma manba ekanligi eng so’nggi ma’lumotlar asosida tahlil etiladi.

Ikkinchi bobda esa ushbu mavzuni o’quvchilarga O’zbekiston tarixi darslarida o’rgatish usullari bayon qilingan.

I-BOB. O’RTA OSIYO QADIMGI AHOLISI TARIXINING ARXEOLOGIK MA’LUMOTLAR VA YOZMA MANBALARDA AKS ETTIRILISHI

1. 
   O’zbekiston hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari
   

Tarixdan ma’lumki kishilik jamiyati o’z tarixining ko’proq qismini yozuvsiz o’tkazgan. U yozuvga yetib kelguncha uzoq yo’lni bosib o’tgan va nutqni yozib olish uchun bir necha ming yil ilgarigina belgilar qo’llanila boshlagan. Odamning tajribasi va bilimi orta borgani sari unda bilganlarini yodda tutish va boshqalarga zarurati tug’iladi. Zamonaviy til bilan aytganda, axborotni saqlash va uzatish muommosi kelib chiqadi. Bu muommolarning yechimi esa, albatta voqyealarni yozma ravishda saqlashdan iborat bo’ladi⁷.

O’zbekiston hududi ham Eron, Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim, Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat o’choqlaridan hisoblanadi. Lekin uning qadimiy madaniyati haqida ma’lumotlar juda kam saqlanib qolgan. Biz yurtimizning faqat miloddan avvalgi VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy hayoti haqida ma’lum darajada yozma ma’lumotlarga egamiz.

Eron, Hindiston va ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim manbalarida saqlangan ma’lumotlarga qaraganda, qadim zamonlarda hozirgi O’zbekiston hududida istiqomat qilgan saklar, massagetlar va boshqa qabilalar urug’chilik tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, qisman dehqonchilik hamda hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar.

Miloddan avvalgi VI asrda yurtimiz Ahamoniylar davlati (miloddan avvalgi 550 – 330 yillar) asoratiga tushib qoldi. Ana shu davrda bu yerda istiqomat qilgan xalqlar hayotida muhim ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Urug’ jamoalari orasida tabaqalanish boshlandi: yangidan paydo bo’lgan urug’ aslzodalari serunum yerlarni yegallab oldilar, qul mehnati hamda erkin jamoa a’zolari zulm qilish yo’li bilan boyib bordilar. Shu tariqa jamiyatning tabaqalanish jarayoni kuchaydi va quldorlik jamiyati paydo bo’ldi.

Bu davrning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII asrda yurtimiz hududida, masalan Balx va Xorazmda otashparastlik –zardushtlik dini paydo bo’ldi va keng tarqaldi.Ahamoniylar va ularning mahalliy noiblari baribir aholini to’la itoatda tutib tura olmadilar. Xalqimizning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi kuchaydi. Natijada miloddan avvalgi VI asr o’rtalariga kelib Xorazm mustaqillikni qo’lga kiritib oldi. Saklar va massagetlar ham o’z ozodligi uchun tinmay kurash olib bordilar.

Saklar, massagetlar, toharlar va qadimgi Qanha xalqi, ularning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqidagi qimmatli ma’lumotlarni hindlarning epik dostoni “Mahabharata”da ham uchratamiz.

“Mahabharata”(“Bharata avlodlari jangnomasi”) sanskrit tilida yozilgan bo’lib, 100 ming baytni o’z ichiga olgan 18 kitobdan iborat. Afsonaviy shoh Bharataning ikki toifa avlodlari kavravlar va nandavlarning o’zaro adovatlari va urushlari bayon etiladi. U miloddan avvalgi X-VIII asrlarda yaratilgan.

Asarda masalan, uzoq Hindistonga, fikrimizcha savdo-sotiq ishlari bilan borgan saklar, toharlar va qanhalar haqida mana bu muhim ma’lumot keltirilgan: “Uning (podshoh Yudhishtraning) eshigi oldida boshqa xalqlar bilan birga saklar, toharlar va qanhaliklar ham navbat kutib turardilar. Paxmoq soqol, peshonalari shohlar bilan bezatilgan, qo’llarida turli-tuman sovg’alar, jun, rangu, ipak va patta (oq qayinning bir turi) daraxti tolasidan, shuningdek, kamyob matolardan, paxtadan to’qilgan gazlamalar, mayin, nafis terilar, uzun va o’tkir qilichlar, shamshirlar, temir nayzalar, har xil boltalar, ichimliklar, xushbo’y narsalar, turli-tuman qimmatbaho toshlar”⁸.

O’zbekistonning qadimgi va antik davrdagi tarixini o’rganishda qadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarining asarlari muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Quyida ulardan ayrimlari haqida ma’lumotlarni keltiramiz.

Geradot (miloddan avvalgi 490-480 yillar o’rtasi – 425 y.) – yirik qomusiy olim, tarix fanining “ota”si, asli Kichik Osiyoning Galikarnas shahridan, 455-447 yillari Yevropa, Osiyo va Misr bo’ylab sayohat qilgan.

Geradot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya, Misr, Assuriya, Vavilon, Eron va Skifiya)ning qadim zamonlardan to miloddan avvalgi 479 yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat “Tarix” nomli asari bilan shuhrat topgan. Bu asar umumiy tarix yo’nalishida yozilgan birinchi kitob hisoblanadi. Shu tufayli ham Geradot, Siseronnning (miloddan avvalgi 106-43 yy.) so’zlari bilan aytganda, tarix fanining “ota”si hisoblanadi.

Geradot garchi o’zi bayon etayotgan voqyealar ustida chuqur mulohaza yuritmasa ham, ularni to’g’ri bayon etishi, o’zga xalqlar va mamlakatlar tarixiga hurmat nuqtai nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan ajralib turadi.

Geradotning asarida O’zbekistonning qadimiy xalqlari bo’lmish agrippiylar, issedondar, massagetlar, daylar va saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari hamda qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz.

“Tarix”ning Shteyn tarafidan tayyorlangan tanqidiy matni 1869-1871 yillarda chop etilgan. Asar ingliz (Roulinson, London, 1856-1860 yy.) hamda rus (F.G. Mishchenko, Moskva, 1858-1860 yy.) tillariga tarjima qilingan. 1982 yilda asarning mamlakatimiz tarixiga oid qismlari zarur izohlar bilan A.I.Davatur, D.P.Kallistov hamda I.A.Shishova tomonidan yangidan nashr etilgan.

Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yillar) yirik tarixchi olim, asli Sisiliyaga qarashli Argiriya shahridan. U “Tarixiy kutubxona” nomli 40 kitobdan iborat asar yozib qoldirgan. Umumiy tarix yo’nalishida yozilgan bu asar asosan Yunoniston va Rimning qadim zamonlaridan to milodning 1 asr o’rtalarigacha bo’lgan tarixini o’z ichiga oladi. Unda Sharq xalqlari, shuningdek, O’zbekistonning qadimiy xalqlari skiflar, saklar, massagetlar, baqtriyaliklar, yurtimizning Eron bilan bo’lgan munosabatlari haqida qimmatli ma’lumotlar bor.

Diodorning mazkur asari ko’p jihatlari bilan ko’chirma-kompilyasiya hisoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asarlaridan keng foydalangan. Bundan tashqari, ko’p hollarda bayon etilayotgan voqyealar uzviy bog’lanmay qolgan. Shunga qaramay, bu asar dalillarga boy va katta ilmiy ahamiyatga egadir.

Diodorning asari to’la holda bizning zamonamizgacha yetib kelmagan. Uning faqat 15 kitobi - qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari haqida hikoya qiluvchi 1-5- kitoblari, Yunoniston hamda Rimning Yunon-Eron urushlari(miloddan avvalgi 500-449 yy.)da to miloddan avvalgi 301 yilgacha bo’lgan tarixini o’z ichiga olgan 11-20- kitoblarigina saqlangan, xalos.

Bu asar 1774-1775 yillari I.Alekseyev tomonidan olti qismda va 1874-1875 yillari F.G. Mishchenko tarafidan ikki qism qilib nashr etilgan.

Pompey Trog ( milodgacha I-milodning I asrlari o’rtasida yashab o’tgan) – “Filipp tarixi” asari bilan mashhur bo’lgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu asar afsonaviy Assuariya podshohlari zamonidan to Rim imperatori Avgust (miloddin avvalgi 63 – milodning 14-yili) davrigacha bunyoda bo’lib o’tgan voqyealarni bayon qiladi, lekin asosiy e’tibor Yunonistonning makedoniyalik Filipp II (miloddan avvalgi 359-336-yy.) va Iskandar Zulqarnayn davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etishga qaratilgan.

Mazkur asarning qimmati shundaki, u bir talay noma’lum kitoblarga suyanib yozilgan, Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bo’lishi va tarixini keng yoritib bergan. Muhimi shundaki, muallif bunday davlatlarning oxir-oqibatda inqirozga uchrashini aytadi. Pompey Trog tarixni harakatga keltiruvchi kuch urf-odat va taqdir deb hisoblagan.

“Filipp tarixi”da skiflar, Baqtriya, Iskandar Zulqarnayn davrida Baqtriya va So’g’dda qurilgan shahar va katta imoratlar, Iskandar Zulqarnayn vafotidan keyin yuz bergan voqyealar, parfiyaliklarning kelib chiqishi, ularning urf-odatlari, Parfiya podsholigini tashkil topishi, Baqtriya, Parfiya va Midiyaning o’zaro munosabatlariga oid muhim ma’lumotlar mavjud.

Pompey Trogning bu asari Yustin tarafidan qisqartirilib qayta ishlangan shaklda bizning zamonimizgacha yetib kelgan va Ruxl tomonidan 1935 yili chop qilingan. Uning ruscha tarjimasi A.A.Dekonskiy va M.M.Rijskiy tomonidan “Vestnik drevney istorii” jurnalining 1954 yil 2-4 va 1955 yil 1-sonlarida bosilgan.

Arrian Flaviy (taxminan 95-175-yy.) – yirik yunon yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi, Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. U “Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “Iskandarning yurishlari” nomli kitoblar muallifidir.

O’zbekiston va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning “Iskandarning yurishlari” nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi. Unda fotihning O’zbekiston, Eron hududlari va boshqa mamlakatlarga istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan.

Asar panegrizm-maddohlik ruhida yozilgan – muallif Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi. U ko’pgina qo’lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida yozilgan bo’lib, mavzu bo’yicha muhim va asosiy manbalardan hisoblanadi.

Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari nemis (Myuller, Leypsig, 1886 y.) hamda rus (Korenkov, Toshkent, 1912 y. va M.Ye.Sergeyenko, M.-L., 1962 y.) tillarida nashr etilgan.

Kvint Kursiy Ruf (milodning I asri) – mashhur Rim tarixchisi, Iskandar Zulqarnaynning Eron, Turon va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy yurishlari haqida 10 kitobdan iborat “Buyuk Iskandar tarixi” nomli asar yozib qoldirgan. Muallif Ptolomey Lag va Iskandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan.

Kvint Kursiy Rufning asarida O’zbekiston hududining Iskandar Zulqarnayn qo’shinlari tomonidan istilo qilinishi, xalqlarning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen boshliq qo’zg’olon keng yoritib berilgan.

“Buyuk Iskandar tarixi” 1841 yili Myusel, 1867 yili T.Nyoldeke va 1885 yili Fogel tomonidan nashr yetilgan. Ruscha yangi tarjimasi V.S.Sokolov tahriri ostida chop etilgan (M.,1963 y.).

Gay Pliniy Sekund (24-79 y.) – rimlik mashhur yozuvchi, tarixshunos olim va davlat arbobi, 79 yili mashhur Vezuviy vulqonining otilib chiqishi natijasida yuz bergan umumxalq fojeasi vaqtida halok bo’lgan.

Gay Pliniy Sekund – sermaxsul olim, 20 kitobdan iborat “Germanlarning urushlari”, ikki jilddan iborat “Pomponiy Sekundning hayoti” va 37 kitobdan iborat “Oddiy tarix” nomli asarlar yozib qoldirgani ma’lum.

Pliniyning germanlar tarafidan Reyn va Dunay bo’ylari mamlakatlarining bosib olinishi tarixidan bahs yurituvchi “Germanlarning urushlari” nomli asari bizning davrimizgacha yetib kelmagan, lekin u Korneliy Tasitning (taxminan 56-117-yy.) “Colnomalar” imperator Oktavian Avgust vafotidan (milodning 14-yili) Neronning halok bo’lishigacha (milodning 68 yili) bo’lib o’tgan voqyealarni o’z ichiga oladi hamda “Germaniya” (unda german va boshqa qabilalarning tarixi bayon yetilgan) nomli asarlari uchun birinchi manba bo’lgan.

“Pomponiyning hayoti”da Pliniy sobiq boshlig’i Pomponiy Sekundning hayoti va faoliyati haqida hikoya qiladi. Bu asar ham bizning zamonamizgacha yetib kelmagan.

“Oddiy tarix” Gay Pliniy Sekundning shoh asari hisoblanadi va unda antik dunyo tarixi, iqtisodiy ahvoli hamda madaniyati bayon etilgan. Unda miallifning o’z manbalariga jiddiy va tanqidiy munosabatda bo’lmaganligi, ayrim dalil va voqyealarni buzib ko’rsatilganligi sezilib turadi. Bu kitob antik dunyo tarixi bo’yicha keng ma’lumot beruvchi qomusiy asar sifatida e’tiborga sazovordir.

“Oddiy tarix”da O’zbekistonning ham qadimiy tarixi, unda yashagan xalqlar, masalan, skiflar, Oks-Amudaryo, Yaksart-Sirdaryo va skifcha joy nomlari, tabiiy boyliklari, Antioxiya shaharlarining barpo etilishi haqida qimmatli ma’lumotlar bor.

Polibiy (miloddan avvalgi 201-120- yy.) – yirik yunon tarixchisi, 40 kitobdan iborat “Umumiy tarix” asari bilan mashhur. Unda Yunoniston, Makedoniya, Karfagen, Misr, Suriya va Rimning 220-146- yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o’z ichiga oladi. Umumiy tarix yo’nalishida yozilgan bu asarning katta qismi saqlanmagan, bizgacha faqat 1-5- kitoblargina yetib kelgan, xalos.

Polibiyning “Umumiy tarixi” daliliy ma’lumotlarga boyligi, voqyealarning nisbatan xolisona yoritilishi bilan alohida ahamiyatga egadir.

Unda Oks – Amudaryo va Yaksart – Sirdaryo haqida, Antiox I ning Baqtriya podshohi Yeftidemga qarshi harbiy yurishi haqida muhim ma’lumotlar bor.

“Umumiy tarix”ning matni 1889-1905 yillar orasida to’rt jildda Leypsigda chop etilgan. Uning inglizcha (V.R.Paton, London, 1922-1927; ikkinchi nashri, London, 1957-1960) va ruscha (F.G.Mishchenko, 1-3 jildlari. Moskva,1890-1899) tarjimalari mavjud.

O’zbekistonning qadimiy tarixini o’rganishda qadimiy Yunoniston va Rim tarixchilarining asarlari benihoyat qimmatlidir.

Efor (miloddan avvalgi taxminan 405-330-yillar), Klavdiy Ellian (taxminan milodning 170-235-yillari), aleksandriyalik Kliment (milodning 11 asri), Korneliy Tasit (taxminan milodning 56-117-yillari), Ksenefont (taxminan miloddan avvalgi 430-355-yillar), Plutarx (milodning 46-127-yillari), Poliyen (milodning 11 asri) va boshqalarning asarlari ham ana shunday qimmatga egadir.

Geograf olimlardan Strabon va Ptolomey asarlari ham zo’r ilmiy qiymatga egadir.

Strabon (miloddan avvalgi 63 – milodning 23 y.) qadimgi Yunonistonning atoqli geograf olimlaridan, asli amosiyalik (Pont podshohlarining qarorgohlaridan), nufuzli va badavlat oiladan chiqqan, mashhur yunon faylasufi Aristotelning (miloddan avvalgi 384-322-yy.) shogirdi, qariyb 80 yil umr ko’rgan.

Strabonni dunyoga tanitgan uning 17 kitobdan iborat “Geografiya” nomli asaridir. Asarning 1-2- kitoblari “Muqaddima” deb ataladi va unda geografiya ilmi va uning hokimlar, sarkardalar va savdogarlar faoliyatidagi o’rni va roli haqida gap boradi. Eratosfen, Poseydon va Polibiyning Yer tuzilishi haqidagi ta’limoti tanqid qilinadi, Yer yuzini tavsiflash haqida umumiy tushuncha bkriladi.

3-10- kitoblarida Yevropa mamlakatlarining tavsifiga, shundan 8-10- kitoblar Ellada va unga tutash mamlakatlarga bag’ishlangan.

Asarda Osiyo mamlakatlariga katta o’rin berilib, ular to’g’risida 11-16 kitoblarda ma’lumot berilgan. 17 kitob Afrika mamlakatlariga bog’ishlangan.

Strabon Polibiyning “Umimiy tarix”ini davom ettirib, unga miloddan avvalgi 146-31- yillar orasida bo’lib o’tgan voqyealarni qo’shgan. Afsuski, bu muhim asar bizning zamonimizgacha yetib kelmagan, lekin uning ayrim qismlari, xususan O’zbekiston tarixidan xabar beruvchi ayrim parchalar olimning “Geografiya” nomli asariga kirib qolib saqlangan.

Strabonning “Geografiya”sida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg’iyonaning tabiiy holati, shaharlari, qisman ularga borish yo’llari, Oxa (Harrirud), Oks va Yaksart daryolari haqida, O’zbekistonning qadimiy xalqlari – saklar, massagetlar, daylar, atasiyalar, toharlar hamda xorazmliklar va ularning kelib chiqishi, bu xalqlarning turmushi, urf-odati va e’tiqodi, shuningdek Parfiya va Baqtriyaning miloddan avvalgi III asrning birinchi choragidagi ichki ahvoli va o’zaro munosabatlari haqida muhim va qimmatli ma’lumotlar mavjud⁹.

Strabonning ushbu asari 1844 va 1848 yillari Kramer va Myuller tarafidan, maxsus xarita va sharhlar bilan qo’shib nashr qilingan. Uning nemischa (Grosskurd, Berlin, 1831-1834) hamda ruscha (F.G.Mishchenko, Moskva, 1879, G.A.Stratanovich, Moskva, 1964) tarjimalari ham mavjud.

Ptolomey Klavdiy (taxminan 90-160 yy.) – mashhur qomusiy olim, Aleksandriyada yashab ijod qilgan. U astronomiya, geometriya, fizika (optika, mexanika) hamda geografiyaga oid asarlar yozib qoldirgan.

Jahonga mashhur “Almagest”- “Al-majastiy” (18 kitobdan iborat, astronomiya va trigonometriya ilmlarini o’z ichiga oladi), “Optika” (5 kitobdan iborat), “Germanlar haqida tushuncha” (3 kitobdan iborat) va, nihoyat, “Geografiya” shular jumlasidandir. Lekin olimga shuhrat keltirgan asarlari “Almagest” va “Geografiya”dir.

“Geografiya”ning (8 kitobdan iborat) birinchi kitobi, aniqrog’i uning 24- bobi jahon mamlakatlarini tavsiflashga bag’ishlangan va katta ilmiy qiymatga ega. Shunisi muhimki, asarda shaharlar, mamlakatlar va ularning koordinatalari keltirilgan va unga 27ta xarita ilova qilingan.

Ptolomeyning “Geografiya”sida Girkaniya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona hamda skiflar mamlakatining geografik holati, Baqtriya va So’g’diyonaning mashhur shaharlari, shuningdek o’sha mamlakatlar va ular bilan tutash o’lkalar va ularning aholisi haqida asl va qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.

Abulqosim Firdavsiy (taxm. 940-1030 yy.) qalamiga mansub “Shohnoma” asari uch qism va 65 ming baytdan iborat doston bo’lib, u 976 – 1011 yillar orasida yozilgan.

Uning birinchi qismi afsonaviy bo’lib, “Avesta” materiallariga asoslanib yozilgan va Eron hamda Turon xalqlarining diniy aqidalari va rivoyatlaridan bahs yuritadi.

Asarning ikkinchi va uchinchi qismlari muhim hisoblanadi. Ikkinchi qism qahramonlik dostoni bo’lib, qadimgi Eron podshohlari va ular zamonida o’tgan qahramonlar Rustam va Kova siymolari talqin qilingan.

“Shohnoma”ning uchinchi qismi tarixiy doston bo’lib, unda Eron va Turonning zardushtiylikning paydo bo’lishidan to arablar istilosigacha bo’lgan siyosiy hayoti talqin yetilgan.

“Shohnoma”ning qo’lyozma nusxalari ko’p mamlakatlarning kutubxonalarida, shuningdek O’zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda. Asarning to’la matni Hindiston (1829 y.), Fransiya (1838-1878 yy.), Olmoniya (1877-1884 yy.), Eron (1934-1936 yy.) va Rossiyada (1960-1971 yy.) chop yetilgan, rus va o’zbek tillariga tarjima qilingan.

“Shohnoma” matnini tiklash ustida manbashunoslik tadqiqot ishlarini Boysung’ur Mirzo ibn Shohruh Hirotda olib borgan. Ko’p tarixchilar, xususan Muhammad Mirxond undan manba sifatida foydalangan. Alisher Navoiy bu asarda lof ko’pligini qayd etgan

Yunon va Rim olimlarining tarix va geografiyaga oid asarlari ma’lum darajada musulmon, shu jumladan yurtimiz olimlari Al-Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Beruniy va boshqalarning ijodiga asos bo’lib xizmat qilmoqda.

Antik davr tarixchilarining bizgacha yetib kelgan manbalariga asoslanadigan bo’lsak qadimgi yunon tarixchisi Strabonning yozishicha, skiflar So’g’diyonaning shimolida yashovchi ko’chmanchi qabilalar bo’lib, ular o’zlarini “skif” deb atashmagan, balki greklar tomonidan shunday atalgan.

Skif – “ko’chmanchi”, “ko’chib yuruvchi” ma’nosini anglatadi. Skif qabilalarining eng yiriklari – saklar (sakuklar), daxlar, toharlar, massagetlar bo’lib, asosan ko’chmanchi chorvachilik bilan shug’ullanishgan. Skiflar o’ta jangavor va qo’rqmas kishilar bo’lib, o’z yurtlarini himoya qilishda jasorat va tadbirkorlik na’munalarini ko’rsatishgan. Greklarga qarshi kurashga otlangan so’g’diyonaliklar hanjar, qilich va oyboltalar bilan qurollanganlar. Hanjar odatda o’ng tomonga taqilib, dastasi naqshli bo’lgan. Qilichlar – temir va jez (bronza) dan yasalib, uzunligi 1,2 metrgacha yetgan. Bir yuzli, iki yuzli oyboltalar (sekir) dahshatli urol sanalgan. Bundan tashqari “arshti” – temir va jez uchli nayza ko’targan nayzabozlar So’g’diyona lashkarlarining asosiy tayanchi bo’lgan. Shuningdek, o’q-yoy ko’targan kamondozlar eng oldin jangga kirishgan¹⁰. Gerodot sak va massaget “kamondozlari”, “otliq kamondozlari” haqida xabar beradi. So’g’d-skif jangchilari jang oldidan boshiga temir qalpoq va yupqa temir parchalaridan to’qilgan sovut kiyib olar va hujum paytida paytlarida jang aravalaridan foydalanar edilar.

Tinch zamonlarda skiflarning to’rt va olti g’ildirakli aravalari usti chodirlar bilan yopilgan bo’lib, hamisha o’tli yaylovlarga ko’chib yashaganlar. Gerodotning yozishicha, skiflardan shimolda “osmondan oq porlar to’kiladigan yurtlarda ” qora chakmonli melanxlar, isseydonlar yashagan. Skiflarga g’arbdan – Yaksartning quyisida ayollar bosh bo’lgan qabilalar qo’shni bo’lgan.

Skiflarning To’maris, Spitamen kabi afsonaviy qahramonlari borki, ularning nomi dunyo tarixiga ma’lum va mashhur.

Geradot ma’lumotlariga ko’ra Kaspiy dengizidan sharqdagi tekislik (Qoraqumda) Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida massagetlar qabilasi yashagan. Strabon Xorazmiylarni ham massagetlarga kiritadi. Tarixchilar “massaget” nomi biror qavmning asl nomi emas, balki xalqning maishatini anglatuvchi laqab bo’lishi kerak deydilar. Masalan, “massaget” so’zi tarkibidagi o’zak va qo’shimchalarni ajratib “masya” baliq, “ka” yeguvchi, “ga” lar, ya’ni “baliq yeguvchilar”, degan laqab bo’lganini taxmin qiladilar. Eronliklar Xorazmliklarni “baliqxo’rlar” deb kamsitib ataganliklari xam tarixdan ma’lum. Qadim zamonlardan buyon siyosiy adovat va urush tufayli eronliklar xorazmiylarni “baliqxo’rlar” deb kelgan bo’lsa, xorazmiylar ham eronliklarni “qizil boshlar” laqabi bilan kamsitib kelganlar. Ba’zi muarrixlar massagetlar sak qavmining harbiy birlashmasi bo’lgan deb ko’rsatadilar¹¹.

Sak qavmiga mansub aholi Makedoniyalik Iskandar istilosigacha, Sirdaryoninig quyi oqimida yashagan bo’lsa, keyinchalik Karki, Kalif, Shimoliy Afg’oniston yerlariga ko’chib o’tganlar, Strabon ularni “dax”, “day” nomlari bilan ataydi. Qadimgi Xitoy manbalarida ular Amudaryodan janubda yashovchi “daxa” nomi bilan atalgani aytiladi. Antik manbalarda va fors manbalarida Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya va Sug’diyona saklarining Ahamoniylar davlatiga boj to’lab turganlari qayd etiladi. Saklar hozirgi Qozog’iston va sharqiy Turkiston, Amudaryo va Sirdaryoning shimolidan tortib to janubiy Sibir yerlarigacha bo’lgan tog’lar, cho’llar va dashtlarda ko’chmanchi holda yashaganlar. O’troqlashganlari So’g’d, Baqtriya va Parkana xalqlari tarkibiga singib ketganlar.

“Katta Xorazm” davlati. Mazkur davlat to’g’risida xorazmshunos olim S.P.Tolstov, yevropalik olimlar V.Xenining, I.Gersevichlar va birinchi o’zbek arxeolog olimi Ya.G’ulomov xam qimmatli xulosalar beradilar. Jumladan, S.P.Tolstov Zardushtning vatani Aryanam Vaychax-Xorazm bo’lgan deydi. Uning xulosasicha Zardusht vatani Aryanam Vaychax Daitiya daryosining sohilida joylashgan.

S.P.Tolstov va boshqa bir qator olimlar Daitiya bu Amudaryodir deydilar. Olimning xulosasiga ko’ra Zardusht shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga o’z ta’limotini tarqatgan: Geradot Xerirud va Murg’ob daryolarini o’zaro taqqoslab, xozirgi Xirot va Mari viloyatlari ham xorazmiylar yerlari bo’lgan degan g’oyani beradi. Geradotning ma’lmotiga tayanadigan bo’lsak, mil.avv.VII – VI asrlarda Xerirud Tajan vohasi, ya’ni hozirgi Turkmaniston Hududlari xorazmiylar yerlari bo’lgan. Xorazmda hukmronlik qilgan eng qadimgi sulolalar to’g’risida ma’lumotlar saqlanmagan. Ammo, rivoyat va afsonalarga ko’ra Xorazmning eng qadimiy, siyosiy sulolalari sifatida Siyovushiylar tilga olinadi. Abu Rayhon Beruniy “Qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar” kitobida Xorazmga aholi mil.avv.1292 yilda kela boshlagan deb ko’rsatadi. Afsonaviy Siyovushning Turon zaminiga kirib kelgan sanasini esa mil.avv. 1200 yila deb belgilaydi.

Ammo, Katta Xorazm davlatining yaxlit tarixi, uning qachon inqirozga uchraganligi haqida yozma ma’lumotlar saqlanmagan. Biroq, shu narsa ma’lumki, Katta Xorazm yerlarining ko’pgina janubiy viloyatlari Midiya davlati davridayoq Xorazmdan ajralib ketgan, yana bir katta qismini esa fors Ahamoniylari bosib olgan¹².

O’rta Osiyoda Ahamoniylar bosqiniga qadar tashkil topgan ikkinchi davlat – Baqtriya podsholigidir. Bu podsholik haqidagi ma’lumotlar yunon muarrihlari asarlarida uchraydi. Jumladan, tarixchi va tabib Ktesiy Ossuriya podshosi Ninning Baqtriyaga qilgan harbiy yurishi haqida ma’lumot beradi.

Hozirgi Afg’onistonning shimoli-sharqi, O’zbekistonning janubi va Tojikistonning janubi-g’arbida joylashgan hududlar turli yozma manbalarda Bahdi, Baqtrish, Baqtriyona, Baqtriya, Baxli, Baxlika, Tuxolo kabi nomlar bilan eslatib o’tiladi. Zamonaviy adabiyotlarda uni Baqtriya deb atash e’tirof etilgan (“Shohnomada” Baxtar zamin, qadimgi turkiylarda Bahodirlar yurti).

Tarixning otasi Geradotning tarix asarida Baqtriya xalqi Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga olinadi. Yunon tarixchisi Ktesiy Baqtriya haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Tarixchi davlatdagi ko’plab shaharlar, mustahkam poytaxt shahar Baqtra (Balx), Baqtriya podshosi Oksiard, uning bitmas tugalmas boyliklari haqida ma’lumot beradi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda qadimgi Baqtriya podsholigi qudratliligi jihatidan qo’shni viloyatlardan ancha ustun bo’lib, ular orasida alohida mavqyeyga ega bo’lgan. Baqtriyaning tabiiy boyliklari undan tashqari hududda ham Old Osiyogacha mashhur edi. Ayniqsa Badaxshon lojuvardi (lazurit) va la’li juda qadrlangan¹³.

Avestoning eski qismlarida Axuramazda yaratgan “eng yaxshi o’lkalar va mamlakatlar orasida to’rtinchi bo’lib go’zal va bayroqlari baland ko’tarilgan Bahdi mamlakati” atamasi uchraydi. Baqtriya haqidagi keyingi qadimgi ma’lumotlar Ahamoniylar podsholarining mixxatlarida va bo’rtma tasvirlarida uchraydi. Misol uchun, Ahamoniylar podsholarining Persepol shahridagi saroy devorlarida bo’rtma rasmlarda Baqtriyaliklar idishlar ko’targan va ikki o’rkachli Baqtriya tuyalari bilan tasvirlanadi. Demak, Baqtriya mustaqil satraplik sifatida Ahamoniylar davlatining iqtisodiy va madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan.

A.Sagdullayevning tadqiqotlariga ko’ra, Baqtriya haqidagi turli ma’lumotlar qadimgi yunon tarixchilari Geradot, Ktesiy , Arrian, Strabon, Kursiy Ruf, Diador, Pliniy kabilarning asarlarida ham mavjud bo’lib, ular bu podsholikning qadimiyligi va yuksak madaniyati haqida ma’lumotlar beradi.

Qadimgi Yunon tarixchisi Geradot o’zining “Tarix” asarida Baqtriya va baqtriyaliklarni qirq besh marta tilga oladi. “Baqtriya” atamasi Esxilning mil.avv. V asrda sahnaga qo’yilgan “Fors” lar tragediyasida ham uchraydi. Yana bir qadimgi tarixchi Strabon Baqtriyani “oriylar o’lkasining javohiri” siftida ta’riflaydi.

Yozma manbalar ma’lumotlari ko’p hollarda arxeologik ma’lumotlar bilan tasdiqlanadi va arxeologik manbalarga tayangan xolda ish olib boradi. Arxeologiya ma’lumotlarining guvohlik berishicha, mil.avv. VII-VI asrlarda Baqtriyada shaharlar shakllanib bo’lgan edi. Oltindildaryo (Aorn), Baqtriya (Boloi Xisor) va Qiziltepa kabi qo’hna shaharlar mustahkam himoya devorlari bilan o’rab olinadiki, ular bu hududlarda davlatchilik rivojlanishining asosi edi¹⁴.

Qadimgi Sug’diyona. Ko’pchilik tadqiqotchilarninig fikrlariga qaraganda, O’rta Osiyoda eng qadimgi davlatninig shakllanish jarayonida dehqon-chorvachilik iqtisodiyoti, ixtisoslashgan hunarmandchilik va shahar markazlarining paydo bo’lishi bilan uzviy bog’liqdir. Ilk temir davrida O’rta Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida muhim o’rin egallagan Sug’diyona o’lkasi turli qadimgi manbalarda Sug’da, Sug’uda, Sug’diyona nomlari ostida esltib o’tiladi. Bu nomlarninig kelib chiqishi va ularning ma’nosi haqida hozircha aniq fikrlar yo’q. Ayrim tadqiqotchilar (V.Tomashek) bu nomni eroncha “SUS” – “yonmoq, yaltiromoq, nur taratmoq” so’zidan olingan desa, (O.Smirnova) bu “Gava sug’uda” atamasi “hosildor vohalar o’lkasi ” degan ma’noni beradi deb hisoblaydi. Avestoning Yasht kitobida tilga olingan “Suh makoni Gava” – Sug’diyonaning eng qadimgi viloyati bo’lgan bo’lishi mumkin.

Klavdiy Ptolomey o’zining “Geografik qo’llanmasi” asarida So’g’diyona chegaralariga aniqlik kiritib shunday deb yozadi: So’g’diyona “g’arbda Skifiyaning bir qismi, shimolda ham Yaksart daryosida Skifiyaning bir qismi bilan chegaralangan”¹⁵.

Geradot Sug’diylarni ikki marotaba – Ahamoniylar davlatining XVI satrap o’lkasidagi xalqlarni sanab o’tganda va forslarning qo’shinlari safida jangchi – sug’diylarning o’rnini ko’rsatib berganda tilga olgan. Ammo tarixchi Sug’d shaharlari, daryolari, tog’lari, hududiy chegaralari haqida bizga hyech qanday ma’lumotlar qoldirmagan. Ahamoniylar mixxatlari Sug’diyona haqida asosan rasmiy darajada e’lon qiladilar va turli xil tarixiy muommolarni o’rganishda ulardan foydalanish og’ir kechadi. Gekatiy, Ktesiy va Ksenofond asarlarida Sug’diylar haqida ma’lumotlar uchramaydi¹⁶.

Olib borilgan tadqiqotlar natijalarini solishtirib va umumiylashtirib shunday xulosaga kelish mumkinki, Sug’diyona hududlariga odamlar eng qadimgi davrlardayoq kirib kelib, tog’oldi hududlari, daryo vohalari, keyinchalik esa, dasht hududlariga tarqaladilar. Bu hududlarda qulay bo’lgan bu tabiiy sharoit – ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy \ayotning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratgan¹⁷.

Mil.avv. VI asrning o’rtalariga kelib shavqatsiz kurashlar natijasida Midiya podsholgigi o’rnida Ahamoniylar davlati tashkil topadi. Ko’pchilik ilmiy –tarixiy adabiyotlarda Kir II Ahamoniylar davlatining asoschisi sifatida e’tirof etiladi. Ahamoniylarning Kir II, Kambiz, Doro I, Kserks kabi hukmdorlari qadimgi Sharqdagi juda ko’plpb mamlakatlar ustidan o’z hokimiyatlarini o’rnatganlar. Qadimgi dunyo mualliflari Gerodot, Kserofond, Ktesiy, Yustin bu voqyealr haqida o’zlarining qimmatli ma’lumotlarni qoldirishgan.

Kir II juda ko’plab hududlarni egallagach, o’z nigohini O’rta Osiyo hududlariga qaratadi. U massagetlar ustiga mil.avv. 530- yilda qo’shin bilan bostirib keladi. Bu paytda umr yoo’ldoshi vafot etgan malika To’maris mamlakatda podsho edi. Kirga qarshi To’marisniing jasoratini Garedot o’zining “Traix” kitobida yorqin tasvirlaydi. O’z kuchi va omadigan ishongan, Bobil, ossuriya. Misr, Kichik Osiyo mamlakatlarni zabt etib, muvaffaqiyatlardan esankirab qolgan Kir Araks daryosiga ko’prik qurishni buyuradi. U To’marisga o’z elchilari orqali sovg’a – salomlar va noma yuborib, unga turmushga chiqishini so’raydi. Elchilarni sovchi deb ataydi. Kirning asl maqsadi esa To’marisga ayon edi. Shu sababdan u Kirga rad javobini beradi. Kirga noma yozib, uni urush boshlamaslikka, tinch yashashga undaydi. Ammo Kir bunga rozi bo’lmaydi va iki o’rtada jang boshlanadi¹⁸. Geradot ikki o’rtadagi jangni eng dahshatli jang deb baholaydi. Aval raqiblar uzoqdan turib, bir- birlariga kamondan o’q uzadilar., o’q-nayzalar tamom bo’lgach xanjar va nayzabozlikka o’tadilar. Jang maydonida juda ko’p eroniylar halok bo’ladilar. Massagetlar g’alaba qozonadilar. Jangda Kir II o’zi ham halok bo’ladi. To’maris maydan bo’shagan meshlarni qonga to’ldirishga va Kirning boshini uzib olib kelishga farmon beradi. To’marisning kelini Zarina Kirning jasadini topadi va uning boshini kesib olib To’marisga keltirib beradi. To’maris esa Kirning boshini qo’liga olib umring bo’yi qonga to’ymading, mana endi to’yguningcha ich deya, uning boshini qon to’ldirilgan meshga solib qo’yadi¹⁹.

O’rta Osiyo halqlarining Ahamoniylar davriga oid yozma ma’lumotlarini tosh va sopolga o’yib yozilgan katibalarda (mixiy yozuvlar) ham uchratishimiz mumkin. Bunday yozuvlar Ahamoniylarning qadimgi poytaxti Persopol, shuningdek Suza va Ekbatana (hozirgi Hamadon) shaharlari va uning atrofida topilgan.

Masalan, pishiq sopol taxtachaga o’yib yozilgan bir katibada Doro 1 (miloddan avvalgi 522-486 yy.) hukmronligining dastlabki yillarida (miloddan avvalgi 494-490 yillar orasida) Suzada bunyod yetilgan saroyning qurilish tafsiloti, aniqrog’i qurilishga ketgan materiallarning qaysi mamlakatdan keltirilganligi yozilgan taxtachadagi ma’lumotlarga ko’ra, oltin Lidiya bilan Baqtriyadan, qimmatbaho toshlar, lazurit va serdolik (qizil va qizg’ish rangli tosh) So’g’diyonadan, firuza Xorazmdan olib kelingan.

Persopoldan (Sherozning shimoliy tarafida, undan taxminan 50 km masofada joylashgan 520-450 yillar orasida qurilgan shahardan) topilgan yozuvlar va tasviriy suratlar – releflar katta ilmiy qiymatga ega. Ularning ayrim namunalari XU11-XU111 asrlarda (1621 y.) italiyalik sayyoh Pedro Della Valle va daniyalik olim K. Niburning nomi bilan bog’liq. 1931-1934, 1935-1939 va undan keyingi yillari nemis olimi Ye.Xersfild, amerikalik E.Shmidt, fransuz A.Godar hamda eronlik M.T.Mustafoviy va A.Somiy tarafidan o’tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natidasida Persopolda juda ko’p noyob yodgorliklar ochildi. Ular orasida Apadana zinalari ustiga ishlangan tasviriy suratlar alohida ahamiyat kasb etadi. Suratlarda (balandligi 3 fut – ingliz o’lchovi 30, 479 santimetrga teng) ahamoniylarga tobe bo’lgan 23 satraplikdan (qaram mamlakatdan o’lpon olib kelgan kishilar qiyofasi tasvirlangan. Bular orasida baqtriyaliklar turli idishlar, teri, mo’yna va tuya bilan, so’g’dliklar turli mato, teri va qo’ylar bilan, saklar ot va chakmonlar bilan, parfiyaliklar idishlar va tuya bilan va xorzmliklar ot va qurol-aslaha bilan tasvirlangan.

Katibalarda, ayniqsa Doro 1 surati ostiga yozilgan katibada, uning davlati ko’klarga ko’tarib maqtaladi, uning tarafidan bosib olingan xalqlar esa itoatkorlikka va halol mehnat qilishga chaqiriladi, bo’ysunmaganlar va shu sababdan jazoga mahkum etilganlarning nomlari qayd etiladi. Muhimi shundaki, katibada ahamoniylarga tobe bo’lgan 23 satraplik va xalqlarning to’la ro’yhati yozilgan. Bular orasida parfiyaliklar, baqtriyaliklar, so’g’diyonaliklar hamda xorazmliklar ham bor.

Yodgorlik orsida muhimlaridan yana biri mashhur Behistun yozuvlaridir. Bu yozuvlar uzunligi 22 m, umumiy balandligi 7,8 m bo’lib, ular Shimoliy Eronda, Kirmonshohdan 30 km masofada, daryo bo’ylab o’tgan qadimgi karvon yo’li yoqasida, uning chap tarafida, Zagros nomli tik qoyaga, taxminan 105 metr balandlikda Doro 1 ning amri bilan yozilgan g’alaba yodgorligidir. Yozuv elam, bobil va qadimgi eron tillarida bitilgan va miloddan avvalgi 523-522 yillari Ahamoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata – 522 yil 29 sentyabrda halok bo’lgan, Frada – marg’iyonalik, 522 yil 10 dekabrdi asirga olingan, Skunxa - hozirgi Qozog’iston va O’zbekiston hududida istiqomat qilgan sak qabilalarining yetakchisi kabi boshliqlar rahbarligidagi xalq harakatlari haqida hikoya qiladi.

Sak qabilalari haqida to’xtaladigan bo’lsak, ularni tarixiy manbalarga tayangan holda uch guruhga bo’lingan hoda uchratishimiz mumkin.