Tarixiy manbalarda zarafshon toponimikasi

---

TARIXIY MANBALARDA ZARAFSHON TOPONIMIKASI
Rasulova Dilfuza Saypullayevna
Zarafshon shahar 13-ayrim fanlar
ixtisoslashtirilgan umumta`lim maktabi
Annotatsiya: Ushbu maqolada Zarafshon daryosining turli davrlarda qanday
nomlar bilan atalganligi, yunon olimlari, arab, xitoy, rus geograf va tarixchi
olimlarining daryo nomlanishi haqida yuritgan fikr-mulohazalari haqida ma`lumot
berilgan. Shuningdek, ushbu daryoning nomlanishi yuzasidan ayrim munozarali
qarashlar bayon etilgan. 
Kalit so`zlar: Zarafshon, Politimit, Mastchoh daryosi, Naxr-us Sug`d, Vodi-us
Sug`d, Siyob, Xaramkom, Ko`hak, Miyonkol, oltin eltuvchi daryo. 
THE TOPONYMY OF ZARAFSHON IN HISTORICAL SOURCES
Rasulova Dilfuza Saypullayevna
School №13, Zarafshon city
Abstract: In this article, naming Zarafshon river during different historical
periods, opinions and views about naming Zarafshon river by greek scholars,
arabian, chinese, russian geographer and historian scholars are given. Moreover,
some debatable views about naming this river are indicated. 
Keywords: Zarafshon, Politimit, Mastchoh river, Naxr-us Suede, Vodi-us Suede,
Siyob, Kharamkom, Kòhak, Miyonkol, golden elliptical river. 
Zarafshon vodiysi - qadimiy maskan hisoblanadi. Azaldan G`arb va Sharq
o`rtasida ‘‘ko`prik sifatida‘xizmat qilgan vodiy qadim tarixga ega. Tarixiy
manbalarda Zarafshon nomi XVII asr boshidan boshlab tilga olingan. Dastlab
Politimit nomi bilan antik davr tarixchilari Arrian, Kursiy Ruf, Strabon asarlarida
keltirilgan. Politimit Zarafshonning qadimiy nomi emas, balki yunonlar tomonidan
berilgan nomdir. Arrian Politimit Keng “hududni sug`oradigan va qumliklarga kirib
yuqolib ketadigan daryo” deb yozadi. Politimitning uzunligi xususida gapirib, u
Fessoliyadagi Peniya daryosidan katta ekanligini aytadi, xolos. Kvint Kursiy Ruf
Politimitning yuqori oqimiga oid ba`zi tafsilotlarnigina keltiradi. U daryoning tor
o`zani to`g`risida yozib, bunday deydi: bu daryo qum ichiga kirib, yer tagiga
yo`qoladi. Daryo suvining shovqini yer tagidan oqish yo`nalishini ko`rsatib turardi,
biroq shunday katta daryo tagidagi tuproq namni butunlay bug`lantirmaydi. Politimit
nomi Strabonning yozishicha, mahalliy nomning yunoncha tarjimasi bo`lsa kerak. 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
390
http://oac.dsmi-qf.uz

---

Zarafshonning hozirgi nomi XIII -asrdan boshlab yozma manbalarda uchraydi:
bu nom xalq tilida qo`llangan yoki qo`llanmaganligi noma`lum, faqatgina “oltin
daryo” atamasi ayrim shoxobcha nomi sifatidagina uchraydi. (B.B.Bartold)
Iskandar yurishi tarixiga oid manbalarda Politimit daryosi to`g`risida So`g`d
poytaxti Maroqanda hududida bo`lib o`tgan voqealarni bayon etish munosabati bilan
so`z yuritiladi. Biroq Maroqandani Samarqand bilan bir shahar deb hisoblash yoki
hisoblamaslikdan qat`iy nazar, Politimitning Zarafshonning aynan o`zi ekanligi
shubhasizdir. Xitoy manbalarida bu nom ostida Sirdaryoning yuqori oqimi
tushunilgan. Zarafshon esa uning irmog`i deb aytilgan. Bundan kelib chiqadiki, Xitoy
ma`lumotlarida chalkashliklar ko`p. Qadimgi o`rta asr arab geograflari asarlarida
Zarafshon haqida to`liq ma`lumotlar berilgan. Arab muarrixi Ibn Xavqal tomonidan
Mastchoh daryosi Zarafshonning irmog`i sifatida tilga olinadi. Shunisi ham borki,
Istaxriy va Ibn Xavqallar faqat Zarafshon daryosinigina Naxr-us Sug`d deb
atamasdan, balki Siyobni ham shunday nom bilan ataganlar. B.B.Bartold Vodi-us
Sug`dni Zarafshonning aynan o`zi deb hisoblaydi va shuning uchun ham
Samarqandning tarixiy topografiyasi noto`g`ri tasvirlangan, degan fikr bilan
M.E.Masson B.B.Bartoldni asossiz tanqid qiladi. M. E. Massonning fikricha, arab
mualliflari Vodi-us Sug`d nomi ostida birinchi navbatda Zarafshonning tabiiy
o`zanlaridan biri-Siyobni aytganlar. 
Bu masalaga bir tomondan qaraganda B.B.Bartold haq, chunki arab geograflari
o`z asarlarida Vodi-us Sug`d nomi ostida M.E.Masson hisoblaganidek, Siyob
to`g`risida emas, (balki Sug`d vodiysi daryosi ustida) hamma vaqt Zarafshon daryosi
ustida so`z yuritganlar. Zarafshon daryosining qadimgi toponimlari to`g`risida XVI
asrga oid tarixiy manbalarda aniq ma`lumotlar keltirilgan. Xaramkom nomi Buxoro
vohasining quyi qismi toponimikasi orasida emas, balki uning yuqori qismi, xususan
Karmana bilan G`ishti o`rtasida joylashgan topografik punktlar: Azvijon, Vag`shiton,
Hamman, Marjonxotun, Farodbud, Fag`miton, Xizorko`l, Nishontal va boshqa
qishloqlar nomi bilan birga tilga olinadi. Ma`lumki, to`rt qishloq hozirgi kunda shu
nom bilan yuritilib, ular Navoiy viloyatining g`arbiy qismida joylashgan. Bu
ma`lumotga qaraganda, Zarafshon daryosi XVI asrda Buxoro vohasida Ko`hak nomi
bilan bir qatorda Xaramkom deb atalgan. O`rta asrlarda Zarafshon daryosi Ko`hak
nomi bilan mashhur bo`lgan. Daryoga berilgan bu nom dastavval XII asr mahalliy
mualliflaridan Nasafiyning Samarqand tarixiga oid Qandiya nomli asarida tilga
olinadi. XIV-XVI asrlarga tegishli tarixiy manbalarda, Hafizi Abro asarida,
"Boburnoma", "Shayboniynoma" kabi asarlarda ham Zarafshon daryosi Ko`hak nomi
bilan ataladi. Zarafshon daryosi nima sababdan Ko’hak nomini olganini Zahiriddin
Muhammad Bobur quyidagicha talqin qilgan: “Ko’hak suvi shimoldan oqar,
Samarqanddin ikki quruq bo`lgay. Bu suv bila Samarqand orasida bir pushda
tushubdur. Ko’hak derlar bu rud muning tubidan oqar Ko’hak suvi derlar…”.
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
391
http://oac.dsmi-qf.uz

---

Boburnomada keltirilgan bu ma`lumotga qaraganda, Ko’hak` qadimgi
samarqandliklar tomonidan daryoga berilgan mahalliy nom bo`lishi ehtimoldan uzoq
emas. 
Keltirilgan ma`lumotlarga ko`ra, Zarafshon daryosining qadimgi mahalliy
nomlari Xaramkom va Ko`hak bo`lib, vodiyning quyi qismi Buxoro vohasida
Xaramkom, yuqori qismu Samarqand vohasida Ko`hak nomi bilan atalgan. 1841-
1842 yil Buxoro va Samarqand shaharlarida bo`lgan va Zarafshon vodiysi bo`ylab
geologik tekshiruvlar o`tkazgan rus tog` injenerlari K.F.Butenov va
F.Bogoslovskiylar ham o`z asarlarida daryoni ikki nom: Ko`hak va Zarafshon deb
yozadilar. 1820 yil Rossiyadan Buxoroga yuborilgan diplomatik missiyaning
ishtirokchisi E. K. Meyendorf bu masala yuzasidan quyidagicha ma`lumot keltirib
o`tadi. Uning yozishicha, daryo Samarqandda “Ko`hak va Buxoroda Zarafshon
nomlari bilan atalgan. Ko`hak ismini Zarafshon, ya`ni lug`aviy ma`nosi bilan
olinganda “Zar to`quvchi”, “Zar keltiruvchi “nomiga qanday sabab bilan almashib
qolgani va daryoning tamoman oxirgi nomga ko`chirilgani bizga hozirgacha
no`malum bo`lib qolmoqda. 
Ammo uning Zarafshon deb atalishi to`g`risida xalq og`zaki adabiyotida qiziq
bir afsona bor. Uning qisqacha variantini K.F.Butenev quyidagicha keltiradi: Qadim
zamonlarda. hozirgi Buxoro shahri joylashgan viloyat va uning atrofidagi keng hudud
Zarafshon daryosining toshqin suvlari bilan qoplangan ko`l va botqoqliklardan iborat
bo`lgan. Makedoniyalik Iskandar bu viloyatni quritish maqsadida daryoning bo`sh
bo`lgan qismiga oltindan to`g`on qurdirib suvni bog`lagan. Natijada daryoning yuqori
oqimida katta ko`l hosil bo`lib uning quyi oqimidagi botqoqliklar qurigan. Ammo
oltin to`g`ondan oqib o`tgan suv uni yuvib mayda oltin zarrachalarini o`zi bilan
quyiga olib borgan. Shuning uchun ham daryo Zarafshon, ya`ni oltin keltiruvchi
nomini olgan. Lekin bu Zarafshon daryosi to`g`risidagi afsona, xolos. Zarafshon
toponimiyasi qanday kelib chiqqanidan qat`iy nazar, har holda daryoning oltin
keltiruvchanligi K.F.Butenev yozganidek, faqat uning nomiga asoslanmay, balki
suvining vodiy xalqi uchun nihoyatda keraklidir. Lekin bu xususida turli xil
manbalarda turlicha ma`lumotlar keltirilgan. 
Xulosa qilib aytganda, Zarafshon vohasi hududida joylashgan Zarafshon daryosi
turli xil manbalarda turlicha nomlar bilan atalgan. Bu daryo qanday atalgan
bo`lmasin, baribir vohaning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida muhim o`rin tutgan.