Pedagogika nazariyasi, Pedagogika tarixi) (Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun) Toshkent 2019

Risarlik tarbiyasi. G’arbiy Yevropada ham dunyoviy feodallar muhitida risar’ fazilatlariga ega bo’lgan tajribali, mohir va mard jangchi, Shuningdek, olijanob, nazokatli, odobli, xushmuomalali, vijdonli, fidokor va sodiq inson — tarbiyasi bilan bog’liq alohida tarbiya tizimi, ya’ni risar’ tarbiyasi maydonga keldi.
G’arbiy Yevropa mamlakatlarida risar’ tarbiyasi XII asrga kelib to’la tarkib topdi va rivojlandi. Risar’ tarbiyasining mazmuni, «risarlarga oid yetti fazilat»dan tashkil topdi. Bu fazilatlar quyidagilardan iborat edi: ot minib yurishni, qilichbozlikni, nayzabozlikni, suza olish, ov qila bilish, shashka (keyinchalik Shaxmat) o’ynashni bilish, She’r to’qish va qo’shiq ayta olish. Bu fazilatlardan birinchi o’rinda turgan uchtasi risarga berilmog’i zarur harbiy tarbiyaga taalluqlidir: risar’ otliq askar, qilich va nayza esa o’Sha zamon jangchisining asosiy quroli edi. Suzish va ov qilishni bilish jismoniy chiniqish, chaqqonlik va bardoshlilikni o’stirish uchun talab qilinardi. Bundan tashqari, ov qilish, Shuningdek, o’zining qaerdaligini aniqlay bilish (orientasiya qobiliyati), topqirlik, hushyorlik, dushmanning izini topish va Shu kabi sifatlarni o’stirish vositasi hisoblanardi. Shashka va Shaxmat o’yini, bir tomondan, bekorchi vaqtini band qilish, ya’ni hujum va mudofaa rejasini tuza bilish qobiliyatini o’stirish vositalaridan hisoblanardi. She’r to’qish va qo’shiq ayta bilish esa o’zining syuzereniga (kichik feodallar ustidan turgan hokim, boshliq va risarning homiysi) madhiya o’qish va o’zining sodiqligini izhor qilish, uning mardligini, zafarlarini, qahramonligini maqtash va Shu orqali uning iltifotiga sazovor bo’lish hamda o’zi uchun mahbuba qilib belgilangan feodal xonim-begimga madhiyalar o’qish uchun talab qilinar edi. (o’rta asrlarda g’arbiy Yevropa dvoryanlar jamiyatida Shunday rasm bor ediki, bunga muvofiq har bir risar’ bironta aslzoda feodal xonimning homiyligida bo’lmog’i lozim edi, risar’ o’zining homiysi bo’lgan xonimni («dama serdsa») diliga jo qilib, uning oldida tiz cho’kar va o’zini unga bag’ishlar edi).
Risarga oid ana Shu yettita fazilatni egallash bilan birga, o’Sha davrlarda dvoryanlar jamiyatida qabul qilingan odob va nazokat qoidalarini o’rgatish ham risar’ tarbiyasining mazmuniga kirar edi.
Risar tarbiyasining amaliy yo’llari quyidagilardan iborat edi: feodal o’z o’g’ilni 7 yoshdanoq syuzerenning saroyiga joylashtirar edi; bu yerda uning o’g’li 14 yoshgacha paj vazifasini bajarar edi, ya’ni ovqat vaqtida xizmat qilar, syuzeren xoni, feodal begimning va boshqa xonimlarning yumushlarini qilar, ular bilan birga sayrga chiqar, saroydagi qabul marosimlarida hozir bo’lar, har qanday saroy bayramida va tomoshalarida ishtirok qilar va Shu tufayli feodal dvoryanlar jamiyatidagi rasm va qoidalarni egallab olar edi, so’ngra 14 yoshdan 21 yoshgacha syuzerenning qurol-yarog’ini ko’tarib yurish vazifasini bajarar edi. U syuzerenning qurol-yarog’ini tartibda saqlar, syuzeren bilan birga jang va urushlarda ishtirok qilar, u bilan ovga chiqar, harbiy musobaqa va o’yinlarda, turnirlarda (risarlarning kuch sinash musobaqalarida) ishtirok qilar va Shu tufayli harbiy bilim va harbiy san’atni egallab olar edi. 21 yoshga kirganda unga katta tantana bilan risarlik unvoni berilar edi.