Pedagogika nazariyasi, Pedagogika tarixi) (Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun) Toshkent 2019

29.4. Iogann Genrix Pestalotsiyning didaktika va boshlang’ich ta’lim metodikasiga qo’shgan hissasi
Pestalotsining pedagogik faoliyati. Iogann Genrix Pestalotsi shveysariyaning Syurix shahrida vrach oilasida tug’ildi. Pestalotsi otadan yosh judo bo’lib, onasi hamda oddiy dehqon ayol — ularning sobiq xizmatchisi tarbiyasida o’sdi.
Pestalotsi avval boshlang’ich maktabda, so’ngra lotin maktabida o’qib ilm oldi. Pestalotsi o’rta maktabni tamomlagach, ko’proq gumanitar fanlar o’qitiladigan oliy o’quv yurtiga — kollegiumga, uning filologiya va falsafa bo’limlariga kirib o’qidi. Pestalotsi kollegiumni tamomlamay turib, xalqning ahvolini yaxshilash to’g’risida o’zining azaldan orzu qilib kelgan niyatini amalga oshirishga qaror qildi. 1769 yilda Pestalotsi o’zining ijtimoiy tajribasini boshladi. U pul qarz olib, kichikroq qo’rg’on va er sotib oldi, bu erga «Neygof» («yangi qo’rg’on») deb nom berdi va tevarak-atrofdagi dehqonlarga o’z xo’jaliklarini unumdor xo’jalikka aylantirishni o’rgatish maqsadida, bu erda namunali ferma tashkil qilmoqchi bo’ldi. Tajribasiz va xo’jalik ishlaridan bexabar bo’lgan Pestalotsi oradan ko’p o’tmay sindi, va u xalq foydasini ko’zlab yana yangi yo’llar qidirishga majbur bo’ldi.
U 1774 yilda «Neygof»da «Kambag’allar muassasasi»ni ochib, etim va boqimsiz bolalardan 50 ga yaqin kishini Shu muassasaga to’pladi. Pestalotsining fikricha, bolalarning o’zlari ishlab topgan pullar shu yetimxonaning xarajatini qoplashi kerak edi. Yetimxonada tarbiyalanayotgan bolalar dalada ishlar, shuningdek, to’quv va yigiruv dasgohlarida ip yigirib, mato to’qir edilar. Pestalotsining o’zi bolalarga o’qish, yozish va hisob o’rgatar, ularni tarbiyalash bilan shug’ullanar edi. Hunarmand ustalar esa bolalarga ip yigirish va to’qishni o’rgatardilar. Shu tariqa, Pestalotsi o’z muassasasida bolalarni o’qitishni ularni unumli mehnatga o’rgatish bilan qo’shib olib borishga urindi.
Pestalotsi boshlagan ish tezda barbod bo’ldi, chunki siyosiy hokimiyat va moddiy mablag’larning egalari uni qo’llab-quvvatlamadilar. Bolalar ming mashaqqat bilan mehnat qilish tufayligina o’zlari yashab-ishlab turgan yetimxona xarajatlarini ko’tara olar edilar, lekin gumanist va demokrat Pestalotsi o’zi tarbiyalayotgan bolalarni bunday og’ir Sharoitda yashashini istamasdi va bunga yo’l qo’ya olmas edi. U bolalarni mehnatini, avvalo, bolalarning jismoniy kuchlarini aqliy va axloqiy qobiliyatlarini o’stirish vositasi, deb bildi. U bolalarga faqat hunar o’rgatibgina qolmasdan, balki ularni keng ravishda mehnatga o’rgatishga intildi.
Pestalotsi Neygofda o’tkazgan tajribaning pedagogika uchun ahamiyati katta bo’ldi. Pestalotsi tajribani davom ettirish uchun mablag’ bo’lmaganligi sababli oradan ko’p vaqt o’tmay yetimxonani yopishga majbur bo’ldi. Lekin bu muvaffaqiyatsizliklar uni, xalqqa yordam berish maqsadidan qaytara olmadi.
Pestalotsi 1798 yil shveysariya inqilobi natijasida etim qolgan 5 yoshdan 10 yoshgacha bo’lgan 80 bolaga mo’ljallangan yetimxona ochadi. Bu yetimxonaning ish mazmuni uni 1799 yili yozgan «Stansda bo’lishi to’g’risida do’stlaridan biriga yuborgan maktub»ida quyidagilarni bayon etadi:
«Ertalabdan to kechgacha ularga yakka o’zim hamroh edimѕ Mening qo’llarim ularning qo’lida, ko’zlarim ularning ko’zlarida edi. Ular yig’lasa, men ham yig’lar edim, ular kulsa, men ham kular edimѕ Ular nima esa, men ham Shuni eyman, nima ichsa, men ham Shuni ichar edim. Mening o’Shalardan boshqa uyim ham, do’stim ham, xizmatchim ham yo’q ediѕ»
Pestalotsi etimlarning sevimli otasi, eng yaxshi do’sti edi. Urush harakati boshlangandan keyin yetimxona yopildi.
Keyingi o’n sakkiz yil davomida Pestalotsi o’Sha davrning eng muhim masalasini: dehqon xo’jaliklarini qanday qilib tiklash, ularning turmushini yaxshilash, mehnatkashlarning axloqiy va aqliy holatini qanday qilib o’zgartirish masalasini hal qilishga jamoatchilik e’tiborini tortishga intilib, adabiy faoliyat bilan Shug’ullandi. U «Lingard va Gertruda» (1781—1787) degan ijtimoiy-pedagogik roman yozib, bu romanda xo’jalikni oqilona usulda olib borish va bolalarni to’g’ri tarbiyalash vositasi bilan dehqonlarning turmushini yaxshilash to’g’risidagi o’z g’oyalarini olg’a surdi.
XIX asrning boshlaridayoq Pestalotsining «Gertruda o’z bolalarini qanday qilib o’qitadi», «Onalar kitobi yoki onalar uchun o’z bolalariga kuzatish va gapirishni qanday o’rgatish haqida qo’llanma», «kuzatish alifbesi yoki o’lchash haqida ko’rsatmali qo’llanma», «Son to’g’risida ko’rsatmali ta’lim» degan kitoblari bosilib chiqdi. Bu kitoblarida boshlang’ich ta’limning yangi usullari bayon qilindi.
1800 yili Pestalotsi rahbarligida institut tashkil etildi. Institut tarkibiga, internat Shaklidagi o’rta maktab hamda o’qituvchilar tayyorlash seminariyasi kiritilgan edi. Tez orada bu institut butun dunyoga mashhur bo’ldi. Pestalotsi 1825 yili Iverden instituti o’qituvchilari orasidan kelib chiqqan nizolar natijasida o’z qishlog’i «Neygof»ga qaytadi va 80 yoshga etgan, qariya bo’lishiga qaramay, bu erda o’zining oxirgi asari — «Oq qush qo’shig’i» (1826) asarini yozdi.
Pestalotsi o’zining butun iste’dodi va kuchini mehnatkashlarning og’ir ahvolini yaxshilashga sarflagan bo’lsa ham, lekin ularning ahvolini yaxshilashga muvaffaq bo’lolmaganligining sababi nimaligini tushunolmadi. U 1827 yilda vafot etdi.