Pedagogika nazariyasi, Pedagogika tarixi) (Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun) Toshkent 2019

29.6. Ya.A.Komenskiyning pedagogik nazariyasi
Maktab ta’limini tashkil etish, sinf dars tizimi. Komenskiy maktabda o‘quv yili va uni o‘quv choraklariga bo‘lish to‘g‘risidagi tu­shunchani, kanikulni kiritdi, o‘quv kunini qanday tashkil etish belgilab berdi. (ona tili maaktabida 4 o‘quv soati lotincha maktabda 6 o‘quv soati), o‘quv mashg‘ulotlarining sinf-dars tizimini nazariy jihat­dan ishlab chiqdi va bu temani amalda qo‘lladi.
O‘Sha vaqtlardagi maktablarda o‘quvchilar maktabga butun yil da­vomida turli vaqtlarda qabul qilina berar edi. O‘quvchilar garchi ­sinfda birga o‘tirsalar ham, lekin ko‘pincha sinfning hamma o‘quvchila­ri bilan kollektiv mashg‘ulotlar olib borilmas edi, har bir o‘quvchi o‘ziga berilgan darsni o‘qir, maktabda har bir o‘quvchi sinfdan-sin­fga o‘zining vaqtiga yarasha alohida-alohida ko‘chirila berar edi. O‘qi­tuvchi har bir o‘quvchini huzuriga chaqirib, u bilan yakka tartibda Shu­g‘ullanar edi. Komenskiy maktabga o‘quvchilarni yilda bir martda qabul qilish, o‘qituvchi butun sinf bilan kollektiv ish olib borishni talab etdi. U o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazishning sinf-dars tizimi­ga asos soldi, darsni qanday rejalashtirish va olib borish to‘g‘risida ko‘rsatmalar berdi, darsning bir qismini o‘quvchilardan so‘rash yo‘li bilan ularning bilimlarini hisobga olishga ajratishni, bir qismini esa yangi materialni berish va mashqlar o‘tkazishga ajratishni taklif qildi.
U har bir darsning o‘z temasi va o‘z vazifasi bo‘lish lozimligi­ni aytdi. O‘qituvchi hamma o‘quvchilarning mashg‘ulotlarda faol qatna­shishlarini diqqat bilan kuzatib borishni va dars vaqtida sinfda in­tizom saqlashlari lozimligini Komenskiy alohida uqtirib o‘tdi.
Komenskiy hamma maktablar uchun umumiy bo‘lgan bir tizim bo‘lishi, bolalarning qaysi toifaga mansubligidan ota-onalarining kimligidan qat’iy nazar ona tilidagi maktablar hamma bolalar uchun umumiy va majburiydir, deb ta’kidlaydi.
Komenskiy boshlang‘ich umumiy ta’lim g‘oyasini ilgari surdi. U kambag‘allarning bolalaridagi iste’dod bilim olmasligi tufayli halok bo‘ladi deb g‘azablanardi.
Komenskiy fikricha, tarbiyaning uch bosqichi va uch vazifasi mavjud:
1. O‘zini va tevarak atrofidagi olamni bilish (aqliy tarbiya).
2. O‘z-o‘zini boshqarish (axloqiy tarbiya).
3. Xudoni tanishga intilish (diniy tarbiya).
Komenskiyning O‘rta asr pedagoglaridan farqi Shuki, u birinchi vazifaning bajarilishiga katta e’tibor berdi. Tarbiyaga yuksak baho berdi. Inson tarbiya tufayligina insonga aylanadi, u har qanday bolani ham odam qilishi mumkin, deydi.
Komenskiy birinchi bo‘lib ko‘rsatmalilik tamoyilini asoslab berdi. U mumkin bo‘lgan narsalarning o‘zini, mumkin bo‘lmaganlarda esa rasmlardan foydalanish kerak, deb ko‘rsatadi. O‘Sha davrgacha to‘plangan ko‘rsatmalik tamoyili asosidagi bilimlarni umumlashtirdi, guruhlashtirdi va kengaytirdi, amalda keng qo‘lladi.
Komenskiy o‘qitishdagi dogmatik usulga qarshi chiqdiv a onglilik tamoyilini ilgari surdi. U ta’limning tizimli bo‘lishini talab qildi. Uning fikricha, ta’limda izchillik tamoyili katta ahamiyatga ega. O‘quvchilarning kuchi etadigan narsani o‘qitish kerak deb didaktik tamoyilni ilgari surdi. Komenskiy o‘qitilayotgan materialni o‘quvchilarning mustahkam, asosli ravishda o‘zlashtirishlariga katta e’tibor berdi. Shuningdek, ovoz chiqarib takrorlashning ahamiyati kattaligini, o‘quvchilarning qobiliyatini o‘stirishi, nutqining rivojlanishi va rovon bo‘lishi, o‘quvchilarning bilish qobiliyatini imkon boricha kuchliroq o‘stirishga harakat qildi.
Komenskiy barcha askarlarida, jumladan «Buyuk didaktika» asarida tarbiya tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi kerak, degan fikrni ilgari suradi. U tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lish tamoyilini birinchi bo‘lib yaratdi. Bu tamoyil XVIII-XIX asr pedagoglari tomonidan ham qayta-qayta takrorlandi.
Komenskiy inson tabiatning bir qismidir, Shuning uchun ham u tabiatga bo‘ysunadi deb hisobladi. U «Buyuk didaktika» asarida bayon qilgan fikrlarning barchasi pedagogik tajribalari, orttirgan bilimlari bilan qimmatlidir. Bu asar din bilan sug‘orilgan bo‘lsa-da, unda tarbiyaning umumiy qonuniyatlarini isbotlab berishdagi fikrlari va ko‘rsatmalari diqqatga sazovordir.
U o‘z asarlarida bolaga tarbiya berishda inson tabiatiga (tug‘ma belgilariga) e’tibor berishligini ko‘rsatadi. U inson tabiatiga asoslanib, bolaning yosh davrlarini oralig‘i 6 yildan bo‘lgan 4 davrga ajratadi:
1) Go‘daklik davri (tug‘ilgandan 6 yoshgacha bo‘lgan davr).
2) Bolalik davri (6 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan davr).
3) O‘smirlik davri (12 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan davr).
4) Etuklik (balog‘at) davri (18 yoshdan 24 yoshgacha bo‘lgan davr).
Komenskiy birinchi davrda bola jismoniy jihatdan o‘sadi, ikkinchi davrda eslash qobiliyati, xayol ularning ijrochilari bo‘lgan til va qo‘l rivojlanadi, uchchinchi davrda bulardan tashqari tafakkur yuksak darajada o‘sadi, to‘rtinchi davrda esa iroda va uyg‘unlikni saqlash qobiliyati o‘sadi, deb ko‘rsatadi. Bularning har qaysisi uchun alohida o‘qitish bosqichlarini belgilab beradi.
1) 6 yoshgacha bo‘lgan bolalar onalar maktabida tarbiyalanishi kerak. U bolaning maktab davrigacha oilada tarbiyalanishini onalar maktabi deb ataydi.
2) 6 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun joylarda 6 yillik ona tilida maktablar bo‘lishi kerak.
3) 12-18 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun har bir Shaharda latincha maktab yoki gimnaziya bo‘lishi kerak.
4) 18-24 yoshgacha bo‘lgan yoshlar uchun har bir davlatda yoki viloyatda akademiyalar bo‘lishi kerak deb ko‘rsatadi.
Komenskiy bu bosqichlar bir-biri bilan uzviy bog‘langan, biri-birining davomidir. U umumiy maktab bo‘lishi kerak, deb demokratik tamoyilni ilgari suradi. 6 yoshgacha bo‘lgan bolalar ijtimoiy hayot, tabiat, uy-ro‘zg‘or buyumlari to‘g‘risidagi dastlabki tushunchalarga ega bo‘lishi kerak. Bu yoshdagi bolalarda insonparvarlik, mehnatsevarlik, rostgo‘ylik, kattalarga hurmat, ozodalik kabi xislatlar tarkib toptirilishi kerak.
Komenskiy dunyoda birinchi marta tarbiyaga doir «Onalar maktabi» qo‘llanmasini ishlab chiqdi. U maktablarda dunyoviy fanlar o‘qitilishini, ashula va qo‘l mehnati o‘rgatilishini uqtirib, boshlang‘ich maktablarning ahamiyatini ko‘tardi. Shubhasiz din darslariga ham katta e’tibor berdi.
Insonning o‘zini-o‘zi boshqarishi, Komenskiy fikricha, tarbiyaning 3 maqsadidan biridir. Bunga axloqiy tarbi vositasi bilan erishiladi.
Komenskiy Platon va Aristotel yo‘lidan borib, donishmandlik, mo‘‘tadillik, mardlik va odillikni eng asosiy fazilatlar, deb hisoblaydi. Narsalar to‘g‘risida to‘g‘ri, rost fikr yuritish fazilatlarning asosidir. Shu sababli donishmandlik fazilatli turmushning rahbaridir. Odamning har ishida o‘ziga xos maarom bo‘lishi, hech narsadan tuyish va nafratlanish darajasiga borib etmasligi uchun mo‘‘tadil bo‘lishi kerak.

Mardlik – o‘zini tuta bilish, chidamlilik, burchni ado etish singari xislatlarni o‘z ichiga olishdir.
U Shulardan tashqari bolalarda kamtarlik, mo‘min-qobillik, Shafqatlilik, pokizalik, xushmuomalalik, mehnatsevarlik xislatlarini tarbiyalashni axloqiy tarbiyaning asosi deb biladi. Komenskiy intizomning ahamiyati juda kattaligini ko‘rsatdi. Buning isboti uchun u chexlarning «Intizomsiz maktab bamisoli suvsiz tegirmondir», deb maqomini keltiradi. Uning eng katta xizmati Shundaki, u o‘rta asrdagi kaltak vositasi bilan o‘rnatiladigan intizomga qarshi chiqdi, bolalarga insoniy muomala qilishni talab qildi.
«yaxshi yo‘lga qo‘yilgan maktab qonunlari» nomli asarida o‘quvchilar xatti-harakatlariga taalluqli qimmatli qoidalar bayon etilgan.
Komenskiyning pedagogika sohasidagi merosi ta’lim-tarbiyada ahamiyati juda kattadir. Uning ko‘p tillarga tarjima qilingan darsliklari ko‘pgina mamlakatlarda, Shuningdek, XVII-XVIII asrlarda Rossiyada ham keng tarqaldi va 150 yildan ko‘proq davr davomida eng yaxshi darslik sifatida xizmat qilib keldi. Uning asrlari, qimmatli fikrlari hozir ham o‘z qimmatini yo‘qotgani yo‘q.