Pedagogika-psixologiya fakulteti

II BOB.Boshlang‘ich ta’limda
maxsus folklor janrlarni
o‘rganish

---

Maqollarni o'rgatish o'qituvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi. Har bir darsga 
tayyorlanayotganda asar mazmuniga va unda ilgari surilgan g'oyaga mos maqol ustida qanday 
mashq uyushtirishni rejalashtirib olish lozim. Iloji boricha ularni dars rejasiga kiritish, izohli 
lug'atlar (Masalan: Sh. Shomaqsudov,
Sh. Shorahmedovning „Hikmatnoma" (o'zbek maqollarining izohli lug'ati, Toshkent, 1990) 
dan uning ma'nosini oson izohlaydigan, sodda til bilan tushuntirish mumkin bo'lgan 
shakllarini bilib olish zarur. Buning uchun o'qituvchi „Maqollar to'plami" va ularning izohiga 
oid adabiyotlarga ega bo'lishi kerak. 
Boshlang'ich sinflarda matn ostida berilgan maqollarni o'qish va o'rganish, tahlil qilish 
asar o'qilib, tahlil qilinib bo'lingach amalga oshirilishi kerak. Chunki asar mazmuni va unda 
yozuvchi aytmoqchi bo'lgan g'oyani tushunmay turib, maqolning ma'nosini izohlash qiyin 
bo'ladi. Mualliflar ham maqol ma'nosini asar voqealari bilan izohlamoqchi bo'ladilar. 
1-2-sinflarda maqolni ifodali o'qish va yod olishga ahamiyat beriladi. 1-sinf darsligida 
bo'lim yuzasidan berilgan savol-topshiriqlarda ham maqollarni o'rganishga katta e'tibor 
berilgan. Masalan, „Xalq o'giti-baxt kaliti" bo'limidagi savol-topshiriqlarda „Rostgo'ylik 
haqidagi maqollardan ayting", „Odob insonga husn" bolimida „Qanoatda-barakat" maqolining 
ma'nosini tushuntirib bering", „Ko'klam-yashnadi olam" bo'limidan so'ng „Bilim olish 
haqidagi maqollarni ayting" kabi vazifalar berilgan. Har bir bo'lim yuzasidan berilgan 
vazifalarda u yoki bu maqolni o'rganish ko'zda tutilgan. 
1-2-sinfda maqolning mazmunini o'rganish va yod olishdan tashqari, uning matnidagi 
izohtalab so'zlar, birikmalar ustida lug'at ishi o'tkazish, badiiy til vositalari, ko'chma ma'noli, 
qarama-qarshi ma'no bildiruvchi, maqolda takrorlanib kelayotgan so'zlar ma'nosi yuzasidan 
ish olib borish talab etiladi. Masalan, 1-sinf „O'qish kitobi" da „Ona yurting - oltin beshiging" 
maqoli berilgan. Mana shu maqol matni ustida ishlaganda, „Yurt" so'zini qaysi so'zlar bilan 
almashtirish mumkin?", „Maqolda ona yurt nimaga tenglashtirilayapti?", „Beshik oltin 
bo'ladimi?" kabi savollar berish yo'li bilan o'quvchilarning lug'atini boyitish, bog'lanishli 
nutqini o'stirish ustida ishlanadi. Bundan tashqari, „Eling senga cho'zsa qo'l, Unga doim sodiq 
bo'l" maqolining ma'nosini tushuntirishda shu bo'limdagi asarlardan, bolalar uchun davlatimiz 
tomonidan yaratib berilgan sharoitlardan misollar keltirish lozim. Masalan, „Jar" sport 
kompleksi sizning sog'lom o'sishingiz uchun yaratildi. Maktabda bepul bilim olyapsiz. 
Shunga javoban siz nima qilishingiz kerak?" kabi. Shu maqolning badiiy til vositasi ustida 
ishlashda „Qo'l cho'zsa" deganda nimani tushundingiz?" kabi savollar bilan o'quvchilarga 
murojaat qilish va uning qanday ma'noda kelayotganini aytib o'tish foydadan xoli bo'lmaydi. 
2-sinfda „Ish ishtaha ochar" matnida'n keyin: „Ish ishtaha ochar, Dangasa ishdan 
qochar", „Kuch birlikda" matnidan keyin „Birlashgan o'zar, birlashmagan to'zar" maqollari 

---

keltirilgan. Bu maqollardan matn o'rganib bo'lingach, asarning g'oyasini ochishda va xulosa 
chiqarishda foydalaniladi. Su tarzda maqol mazmuni ham ochiladi. Maqol tili ustidagi l-sinfda 
uyushtirilgan ishlar 2-sinfda ham davom ettiriladi. Maqol ustida ishlash orqali o'quvchilar 
uning yaratilishi sababini, oddiy gapdan farqini bilib oladilar. 
l-sinfda maqollarni to'g'ri o'qish va yod olishga e'tibor ko'proq qaratiladi, 2-sinfda esa 
o'quvchilardan matn mazmuniga mos maqollar aytishni talab qilish mumkin.
3-4-sinflarda maqollar maxsus darslarda va badiiy asarni o'rganish jarayonida ham 
muntazam o'rganib boriladi. Bu sinflarda maqollarni o'rganishdan ko'zlangan maqsad 
o'quvchilar 
dunyoqarashini 
shakllantirish, 
to'g'ri 
va 
ongli 
o'qish 
malakalarini 
takomillashtirish, maqoldagi har bir so'zning va yaxlit maqolning ma'nosini to'liq idrok 
etishga erishishdir. O'quvchilar o'qilgan matn ichidan maqollarni, hikmatli so'zlarni o'zi 
mustaqil topa olish ko'nikmasini egallashi, ular yordamida o'qilgan asarlar yuzasidan to'g'ri 
hukm chiqarishga o'rganishlari zarur. Shuningdek, 3-sinf “O‘qish kitobida” “Mehrjon sayli” 
matnidan keyin Mehnat baxt keltirar, Mehnating zabu-ziynating, Mehnat qilgan xor bo‘lmas 
kabi maqollar keltirilgan bo‘lib, bu maqollar orqali o‘quvchilarda mehnatsevarlik tuyg‘ulari 
shakllantiriladi. 
3-4-sinflarda „Xalq og'zaki ijodi" bo'limi tarkibida „Maqollar" mavzusi alohida 
o'rganiladi. Bu mavzuni o'rganishda maqolning kelib chiqishi, yaratilishi haqida dastlabki 
elementar ma'lumotlar beriladi. Bunda maqollar xalqning uzoq yillik hayotiy tajribasi asosida 
vujudga kelganligi, tarbiya vositasi sifatida har bir xalqning milliy ma'naviyatining 
shakllanishida muhim vosita bo'lishi haqida dastlabki tushunchalar beriladi. 
Maqollar mavzular bo'yicha guruhlab o'rgatiladi. Masalan, 4-sinf „O'qish kitobi"da 
maqollar „Ona yurting — oltin beshiging", „Eldan ayrilguncha, jondan ayril", „Mehnat — 
baxt keltirar", „Odobing — zeb-u ziynating", „Olim bo'lsang, olam seniki", „Ko'ngil 
ko'ngildan suv ichar" kabi mavzular asosida birlashtirilib berilgan. O'quvchilarga maqollarni 
mavzu bo'yicha guruhlab o'rgatishda o'qish mavzulariga asoslaniladi. Bunda maqol 
mazmuniga mos asarlar nomini keltirish, uning mazmun va g'oyasini maqol bilan bog'lash 
kerak. Bu jarayonda o'quvchilaming hayotiy tajribalari asosida misollar keltirish bilan 
maqollarni izohlash yoki o'quvchilarga maqol g'oyasiga mos bironta hikoya tuzish mustaqil 
ish sifatida berilishi ham mumkin. 
3-4-sinflarda maqol janri bo'yicha tahliliy ishlar o'quv yili davomida izchil uyushtirilib 
boriladi, ya'ni „Asar g'oyasiga oid maqol ayting", „Maqollar asosida krossvord tuzing, rebus 
yarating" kabi topshiriqlar beriladi, „Maqollar aytish musobaqasi", „Maqollar mushoirasi" 
kabilar tashkil qilinadi. 

---

Maqollarni o'rganishda ko'rgazmalilik, nazariyaning amaliyot bilan bog'liqligi, ta'lim-
tarbiyaning birligi tamoyillariga amal qilinadi. 
4-sinf yakunida maqol janrini o'rganish yuzasidan umumlashtimvchi darsni tashkil qilish 
zarur. Bunda o'quvchilarga yod olingan maqollar mavzusiga qarab guruhlash ustida ish olib 
boriladi: 
1-guruh 
To‘g‘ri bo‘lsang o‘sib borib gul bo‘lasan, 
Egri bo‘lsang, o‘sib borib kul bo‘lasan. 
2-guruh 
Tadbir bilan mushkul ish oson bo‘lar, 
Tadbirsizning holi tang bo‘lar. 
1-guruh 
Yaxshiga yondosh, yomondan qoch. 
2-guruh 
Yaxshi ko‘rgan do‘stingdan 
Joningni ham ayama. 
1-guruh 
Maslahatsiz ish 
Keltirar tashvish. 
2-guruh 
Kitob-bilim manbai. 
1-guruh 
Bilagi zo‘r birni yiqar, 
Bilimi zo‘r mingni 
2-guruh 
Oltin-kumushning eskisi bo‘lmas, 
Ota-onaning bahosi bo‘lmas. 
Yuqoridagilarni hisobga olganda, maqolni o'rganishda quyidagi ish turlaridan 
foydalaniladi: 
1. Maqolni o'qib, uning mazmuni ustida ishlash. 
2. Maqoldagi so'zlarning ma'nosini izohlash. 
3. Badiiy til vositalari ustida ishlash. 
4. Maqolni yod oldirish. 
5. Maqol matnidagi qarama-qarshi ma'noli va ma'nodosh so'zlarni aniqlash va ularning 
maqolda ifoda etilgan g'oya bilan aloqasini ochish. 

---

6. Matn mazmuni va g'oyasiga mos maqol toptirish. 
7. Maqollarni mavzular bo'yicha guruhlash.