Pedagogika-psixologiya fakulteti

Chumoli va Tipratikan" 
masali esa nasriy turga mansub bo'lib, unda Chumoli timsoli 
orqali bolalar halollikka o'rgatiladi, har bir narsani, u katta yoki kichik bo'lishidan qat'iy nazar, 
so'rab olishga, egasining ruxsati bilan foydalanishga da'vat etiladi. Masalni o'qishda bolalar 
Tipratikan timsoliga tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o'zining hayotida biron-bir 
shunday holat-voqea yuz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o'rganadilar. 
Masalning, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo'ndaligi, soddaligi, o'tkirligi va 
xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta'sir qiladi. Bular o'quvchilar nutqini o'stirishda ham 
muhim material hisoblanadi. Masal qahramonlarining hatti-harakatlari, fe'1-atvorlari, nutqiy 
o'ziga xosliklari o'quvchining diqqatini o'ziga jalb qiladi. O‘quvchi masalni o‘rganish orqali 
quyidagi xulosaga keladi: 
Halol boylik qilar sheryurak, 
O‘g‘irlik mol qilar jonsarak. 

---

Masalni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat qilish 
mumkin: 
1.
Masal nima haqida boradi? 
2.
Badnafs so‘zini qanday tushundingiz? Uning o‘rnida yana qanday so‘z ishlatish 
mumkin? 
3.
Masaldagi maqolning ma’nosini ayting? 
O‘quvchilar bu savollarga javob berish orqali matn mazmunini to‘liq o‘zlashtiradilar, 
xulosa chiqarishga o‘rganadilar.
“O‘jar Toshbaqa” masalidaToshbaqaning injiqliklari Gapga kirmasligi, onasini 
ranjitishlari ifoda etilgan. Masalni o‘qishda quyidagi savollar bilan o‘quvchilarga murojaat 
qilish mumkin: 
Masalda nima haqida gap boradi? 
Yosh toshbaqa nima deb janjal qildi? 
Nima uchun yosh toshbaqa onasidan uzr so‘radi? 
Masal mazmuniga mos qanday maqol va topishmoqlar bilasiz? 
Shuningdek, matndan ona nasihati berilgan o‘rinlarni topib o‘qittirish ham 
o‘quvchilarning matn mazmunini yaxshi o‘zlashtirishlariga va masaldan to‘g‘ri xulosa 
chiqarishlarida yaxshi samara beradi. Uyga vazifa masal mazmuniga mos rasm chizish 
topshriladi. 
Bu masallarning qahramonlarining barchasi hayvonlar: buzoqcha, chumoli, tipratikan, 
toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda ham yozuvchi har bir hayvonning 
xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar arqondan bo'shatib yuborilsa, shataloq 
otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar buzoqcha ham to'dasidan ajralib, bo'riga duch 
keladi, ya'ni ko'ngilsiz voqea yuz beradi. Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, 
vatanidan yiroqda turli kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan. 
„Chumoli va Tipratikan" masalidagi majoziy qahramonlar ham aslida jamiyatimiz 
a'zolaridir. Chumoli hayotdagi halol, pok, to'g'riso'z insonlar bo'lsa, tipratikan o'g'ri, qallob 
birovning ustidan kuladigan kishilar timsolidir. 
„O'jar Toshbaqa" masalidagi Toshbaqa hayotdagi o'jar, qaysar, o'z bilganidan 
qolmaydigan, ko'ngli tusaganini qiladiganlar timsolidir. 
2-sinf ,,O'qish kitobi"da berilgan ,,O'roq va Kombayn" masalida o'roq va kombayn asar 
qahramonlari qilib olingan. Ularning munozarasi orqali texnikaning afzalligi: kam vaqt 
sarflab, samarali natijaga erishish mumkinligi hamda ularning ahil bo'lib, birgalikda mehnatga 
bel bog'lashlari kabi g'oyalar ilgari suriladi. Oddiy predmetlar tilga kiradi. Insonlar tomonidan 

---

aytiladigan texnika va ish qurollari haqidagi gap-so'zlar bevosita predmetlar tilidan beriladi. 
Masalan, Kombayn O‘roqqa yaqinlashib: 
-Ha, O‘roq buva, nima bo‘ldi sizga?-dedi. 
-Hech narsa, shunchaki o‘zim, seni ko‘rib, avvalgi vaqtlar esimga tushdi. Mana shu 
yerdagi bug‘doyni necha kunlar davomida zo‘rg‘a o‘rardim. O‘raverib-o‘raverib qaddim 
yoydek bukilib ketgan,-deydi 
Ko‘rinadiki, o‘quvchi oddiy ish quroli o‘rnini texnika egallaganini his qiladi va shunday 
xulosaga keladi: 
Ahillik bor joyda qut-baraka bo‘ladi.
Boshlang'ich sinflarda masalni o'rganayotganda bolalarni masalni ifodali o'qishga va 
uning mazmunini qisqa, ba'zan bir necha so'z bilan aytib berishga, ayrim qatnashuvchilarning 
xarakterli xususiyatlarini aniqlab, o'zaro qiyoslashga o'rgatish muhim ahamiyatga ega. 
Masalning allegorik mazmuniga to'xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini tahlil qilishga 
kirishiladi. 1-sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka o'xshash kulguli asar kabi 
qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular masaldagi hayvonlaraing xatti-harakati, o'zaro 
munosabatlari ba'zan kishilar hayotida ham uchrashini, masal axloqiy bilim beradigan hikoya 
ekanini, ko'proq she'riy tarzda bo'lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini 
bilib ola boshlaydilar. 
Masallarda yashiringan o'tkir kinoya, voqealarning tez-tez o'rin almashinib turishi uni 
bir maromda o'qishga xalaqit beradi. Shuning uchun ifodali o'qishga yetarli malaka hosil 
qilmagan o'quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim. 
Masai tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok 
etishda o'quvchilarga yordam berish zarur. Chunonchi, ularga ayrim epizodlarni so'z bilan 
tasvirlash, ba'zilariga o'qituvchi yordamida tavsif berish, ishning oxirgi bosqichida rollarga 
bo'lib o'qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda uning 
xatti-harakati bilan birga, tilning o'ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni 
ifodali o'qishga tayyorla-nishda uning sujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi 
tushunish zarur. 
4-sinf ,,O'qish kitobi"da berilgan Sh. Sa'dullaning „Laqma it" masalida it markaziy 
timsol sanaladi. Mushuk, sigir, xo'roz, tovuq va kurkalar timsolini it birlashtirib turadi. 
Shuning o'ziyoq it xarakterini ochish uchun uning atrofidagi timsollarning xarakter 
xususiyatini bilishni talab etadi. 
Mushukning it haqidagi so'zlarini matndan toptirib o'qitish itning xususiyatini ochib 
beradi: 
Ajab bo'ldi .... uy qurmading. 

---

O'z va'dangda sen turmading. 
Yozi bilan laqillading. 
Meni ko'rsang akillading.
Sigirning it haqidagi quyidagi so'zlarini ham matndan topib o'qitish orqali itning boshqa 
xususiyati ochiladi: 
— Menga bundoq hiyla qilma 
Sigirlarni axmoq bilma.... 
Uyda yotding oyoq cho'zib 
Sog'in sutni hadeb buzib.
So'ng o'quvchilarga itga xos xususiyatlarni ochuvchi so'z va iboralarni toptirib 
ayttiriladi. Shu tariqa o'quvchilar o'qituvchi yordamida itga tavsif beradilar. So'ng boshqa 
timsollar ustida ishlanadi. Bunda taqqoslash usulidan foydalaniladi. Mushukning yaxshi 
xislatlari sanaladi. Bu kabi tavsiflar sigir, xo'roz, tovuq, kurkalarga ham beriladi. 
Qahramonlarga tavsif berish matn ustida ishlash orqali amalga oshiriladi. Yozuvchi 
foydalangan til vositasida o'quvchilar qahramonlarga tavsif berishga o'iganadilar, ularning tili 
ham yangi so'zlar bilan boyiydi. O'quvchilarni tavsif berishga o'rgatish uchun o'qituvchining 
o'zi qahramonni xarakterlovchi so'z, iboralarni tavsiya qiladi. Ular ichiga masaldagi 
timsollarga xos bo'lmagan xususiyatlarni ifodalovchi so'z, iboralar kiritib qo'yiladi. O'quvchi 
ular ichidan mosini tanlab olish jarayonida mantiqan fikrlaydi. Bu so'z va iboralar esa bolalar 
nutqiga ko'chadi. 
4-sinf ,,O'qish kitobi"da berilgan „Baqa bilan Taqa" (Aziz Abdurazzoq) masalida baqa 
timsoli orqali yozuvchi o'ziga mos bo'lmagan, o'ziga to'g'ri kelmaydigan narsalarni orzu qilish 
va bu orzuni amalga oshirishda boshqalarning maslahati, nasihatiga quloq solmay, o'z 
aytganidan qaytmaydigan, o'jar kishilarni tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan 
tovush chiqarib yurishni, yurganda yerni jaranglatib, odamlarga bu dunyoda o'zining borligini 
bildirib yashashni istaydi. U taqachining „Taqani o'ylama, uni otga chiqargan, senga taqa 
qoqsam, sakrashdan mahrum bo'lasan... Sen taqa bilan yo'rg'alay olmaysan. Yo'rg'alashni ham 
otga chiqargan", „Sen borligingni bildirib yurmoq-chi bo'lsang, sayrab yuraver" deyishlariga 
quloq solmaydi. Bu o'jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga cho'kib ketadi. Yonidagi 
baqalar bo'lmaganda halok bo'lishi ham tayin edi. Kech bo'lsa ham baqa xatosini anglab 
yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi. Bu holatlar o'quvchini o'z hayotiga, xatti-harakatiga bir 
nazar tashlashga undaydi. Ular o'z tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar. 
Shunday qilib, masal ustida ishlash quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi: 
—