Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

1.1. Pedagogıka tariyxı pániniń mazmunı hám tárbiya metodlarınıń sisteması

Ǵárezsizligimizdiń sharapatı menen xalqımızdıń neshshe ásirler dawamında árman etken milliy qádiriyatları qayta tikleniw hám rawajlanıwlarǵa miyasa boldı. Endigiden tariyxımız buzıp kórsetilmeytuǵın boldı.

Áyyemgi waqıtlardan baslap-aq xalqımızdıń oǵada bay tariyxqa iye ekenligin, onıń tálim-tárbiyaǵa baylanıslı keń mazmundaǵı miyrasların jaratıp, bekkemlep, ózinen sońǵı áwladlarǵa miyras etip qaldırıp ketkenligin ullı alımlarımız ózleriniń miynetlerinde hár tárepleme sáwlelendirip berdi.

“Pedagogika tariyxı” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı uzaq ótmishke barıp taqaladı. Al, milliy hám ulıwma insanıy qádriyatlar, xalıq pedagogikası, Oraylıq Aziya hám Shıǵıstıń belgili oyshıllarınıń ilimiy hám ruwxıy miyrasları, Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyası, Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoevtiń tálim hám tárbiyaǵa baylanıslı ideyaları “Pedagogika tariyxı” pániniń haqıyqat metodologiyalıq tiykarı bolıp esaplanadı.

Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.A.Karimovtıń atap ótkenindey “Tariyxtı eslew, xalqtıń, janajan úlkeniń, mámleketimiz territoriyasınıń qalıs hám dál tariyxın tiklew milliy ózlikti ańlawdı, kerek bolsa, milliy iftiqorni tiklew jetilistiriw procesinde oǵada úlken orındı iyeleydi”.

Хalqımızdıń ata-babaları bunnan bir neshe mıń jıllar aldın jasaǵan bolıp, olar joqarı hám ózine tán mádeniyattı payda etiwde oǵada úlken hám mashaqatlı joldı basıp ótken. Degen menen usı orında xalqımızdıń eń dáslepki ata-babaları kim bolǵan? Olar adam tekli maymıllardıń áwladlarıma yamasa haqıyqıy adamiyzattıń áwladlarıma? Bizlerdiń úyrenip elede rawajlandırıp baratırǵan, adamzat jámiyetine tiyisli mádeniyattıń tiykarın maymıllar jaratqanba degen sorawlar kimdi bolsa da qızıqtıratuǵınlıǵı tabiyǵıy hal.

Bul másele boyınsha ilimpazlardıń sońǵı pikirlerine súyenetuǵın bolsaq; adam ózine tán maqluqattıń bir túri bolıp, ol fologenezdiń miynet teoriyası tiykarında qáliplesip shıqqan. Adam maymıldan awǵan degen túsinik gónerip, ol óz aldına tiri maqluqattıń bir túri, usı túrdiń jetilisiwinde mńynet baslı xızmet atqarǵan dep kelinbekte.

Eń áyyemgi tárbiya haqqındaǵı estelikler bizge shekem jetip kelmegen. Biraq Gerodottıń, Mahmud Qashqariy hám basqalardıń shıǵarmaları, Orxon-Enisey, «Avesto» jazba estelikleri arqalı olar haqqındaǵı pikirler bizge jetip kelgen.

Degen menen dáslepki diniy túsinikler, eń ápiwayı ashılıwlardıń quramalasıp barıwı siyaqlı jaǵdaylar insan sanasınıń qáliplesip barıwına túrtki boldı. Bul protsess birneshshe mıń jıllıqlardı óz ishine aldı. Usı dáwirlerde insan sanasınıń qáliplesiwiniń tiykarı sıpatında qabıllanǵan minez-qulq qaǵıydaları, jámiyetlik talaplar júzege keldi. Eń áyyemgi adamlarǵa tán bolǵan ózgeshelikler, olardıń dáslepki, ápiwayı tilekleri, arzıw-úmitleri xalıq dástanlarında ápsanawiy qadimgi qaharmanlar obrazlarında óz sáwleleniwlerin taptı. Máselen ilimpaz Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» atlı miynetinde atap ótkenindey dástanlardıń dóreliwin mınaday dáwirlerge bóliwge boladı:

1. Eń eski dáwir («Shár`yar»);

2. Pecheneg-qıpshaq dáwiri yaǵnıy 11-12-ásir («Qoblan»);

3. Altın Orda dáwiri yaǵnıy 13-15-ásirler («Edige», «Er Shora», «Nuraddin»);

4. Qońırat-Baysun dáwiri yaǵniy 15-16-ásirler («Alpamıs», «Máspatsha»;

5. Buxara-Bulunǵır dáwiri yaǵnıy 16-17-ásirler («Qırıq qız», «Bozuǵlan», «Shiyrin Sheker», «Er Ziywar»);

6. Xorezm dáwiri yaǵnıy 17-20-ásirler («Yusup Axmed», «G`arip ashıq», «Goruǵlı», «Yusup Axmed») h.t.b. (2,6).

Janǵa sıyınıw (onimizm), haywanatlar ruwxına sıyınıw (totemizm), sıyqırshılıq siyaqlı diniy túsinikler hám máresimler óz sáwleleniwin tapqan ápsana hám ráwiyatlarda eń áyyemgi ata-babalarımızdıń oylaw dúńyası sáwlelendirilgen.

Usı dástanlardıń ishinen «Shar`yar» dástanı biz sóz etip atırǵan dáwirge tuwra keledi eken. Dástandaǵı waqıyalarda adamlar, periler, duwa, tilsimler, kúshik, pıshıq haqqında sóz júritilgeni menen adamnıń maymıldan payda bolǵanlıı haqqında pikirler júritilmeydi.

Joqarıda aytılǵanlardan tısqarı pedagogika ilimi, sonıń ishinde pedagogika tariyxı áyyemgi mádeniy baylıqlardı úyreniwde úsh tiykarǵı dereklerge súyenedi:

1. Arxeologiyalıq qazılmalar nátiyjesinde tabılǵan buyımlar.

2. Xalıq awızeki dóretiwshiligi materialları hám jazba derekler.

3. Ullı insanlar hám oyshıllardıń dóretiwshilik miynetleri.

Tarixtan bizge, eń alǵashqı jámiyet adamlarınıń miynet islewlerı nátiyjesinde ózleriniń zárúrliklerin qandırıp otırǵanlıǵı belgili. Mine, usı protsess jas áwladqa miynet islew, ámeliy jumıslardı orınlawǵa baylanıslı bolǵan teoriyalıq bilim, uqıplılıq hám kónlikpelerdi qáliplestiriwge tiykar salǵan. Miynetti shólkemlestiriw dáslepki waqıtları jámiyetlik turmıstı jolǵa qoyıw tiykarında ámelge asırıldı. Keyninen tárbiya insan xızmetleriniń tiykarǵı tárepine, jámiyetlik sananı qáliplestiriwdiń áhmiyetli negizine aylandı.

Urıwshılıq jámiyetinen aldıńǵı waqıtlarda da insan jasaw ushın gúresip keldi. Bul waqıtlarda urıwdıń yamasa qábiyleniń barlıq aǵzaları topar bolıp miynet islewge májbúr edi. Egerde topar bolıp miynet islewge háreket etpese, ózleriniń zárúrliklerin qandırıw múmkinshilikleri tómen edi. Waqıttıń ótiwi menen miynet xızmetlerin shólkemlestiriw jámáát aǵzaları ortasında úsh toparǵa bólistirildi: 1. Balalar hám óspirimler; 2. Jámiyetlik turmıs hám miynetke tolıq qatnasıwshılar; 3. Kekseler.

Alǵashqı obshinalıq jámiyette bala óziniń qolınan keletuǵın hárqanday jumıslarǵa qatnasıp turmıs keshiriwi ushın zárúr bolǵan miynet kónlikpelerin iyelegen. Bul jaǵdaylar awır sharayatlarda keshken. Ul balalar eresekekler menen birge ań awlaw, qural islew jumısların orınlap barsa, qızlar analarınıń janında orınlanatuǵın yumıslardı bejergen, miynet sırların ózlestirgen.

Jas balalar úlkenlerdiń qadaǵalawı astında belgili dárejede tájiriybelerge iye bola baslaǵan. Olar belgili bir waqıtlardan ótkennen keyin arnawlı sınaqlardan ótip, úlkenler menen ámeliy xızmetlerge qatnasıw huquqına iye bola baslaǵan. Balalardı belgili bir jasqa shekem tárbiyashıǵa yamasa ustazǵa tapsırıw dástúride orın alǵan hám ol elege shekem ayrım orınlarda saqlanıp kiyatır.

Urıwshılıq jámiyetiniń kelesi basqıshlarında balalar miynetiniń kólemi keńeyip, úyretiletuǵın kásip-óner túrleri kóbeyip baradı. Tájiriybeli adamlar balalardı tárbiyalaw menen birge olarǵa jazıw-sızıwdı, oqıwdı úyrete baslaydı. Sońınan áste-áste áskeriy óner sırlarına óte baslaydı. Balalarǵa áskeriy óner sırların úyretiw isleri birqansha quramalıraq bolıp, bul iske arnawlı bilim, uqıplılıq, kónlikpelerge iye bolǵan ustazlar shaqırıladı.

Eramızdan aldıńǵı mıń jıllıq ortalarında Aleksandr Makedonskiy basqınshılıǵınan soń grek, sonday-aq, fars jazıwları málim waqıtlarǵa shekem qollanılǵan. Sońınan Avesto, Xorezm, Soǵd, Kushan, Orxon-Enisey, uyǵur ham basqa jazıwlar payda bolıp, tálim-tárbiyanıń rawajlanıwınada óz tásirin tiygizdi.

Usı dáwirlerge kelip áyyemgi obshinalıq jámiyettegidey jámáát bolıp jasaw dástúrli rawajlanıp bardı, jańa-jańa ashılıwlar júz berdi. Qıtayda qaǵazdıń oylap tabılıwı, Hindistanda esaplaw, onlıq sanlar sistemasınıń payda bolıwı, Mesopotamiyada jer sharınıń graduslarǵa, sutkanıń saatlarǵa, minut hám sekundlarǵa bóliniwiniń oylap tabılıwı, Oraylıq Aziyada Jerorta teńizi menen Hindistandı ózara baylanıstırıwshı kárwan jolınıń payda bolıwı, sońınan «Ullı jipek jolınıń» ashılıwı usı territoriyada jasawshı xalıqlardıń mádeniyatınıń rawajlanıwına hám jazıwlarınıń tarqalıwına sebepshi boldı.

Eramızdan aldın shama menen 484(480)—431(425) jıllarda jasaǵan grek tarixshısı Gerodottıń “Tarix” kitabında áyyemgi farslar, saklar, massagetlerdiń tálim-tárbiyaǵa baylanıslı maǵlıwmatları berilgen. Bunda kórsetiliwinshe ul balalar maqtanısh etilgen. Patsha kimniń ulı kóp bolsa, oǵan hár jılı sawǵa-sálemler jibergen. Bunnan tısqarı balalardıń jasına itibar qaratılǵan. Ul balalar bes jastan jigirma jasqa shekem tek úsh nársege: atta júriw, oq jaydan oq atıw hám durıs sózlilikke úyretilgen. Bala bes jasına shekem ákesine kórsetilmegen, ol áyeller tárbiyasında bolǵan.

Balalar hesh waqıtta ata-anasına húrmetsizlik islemegen. Bunnan tısqarı, Gerodot farslar ushın ótirik sóylew hám qarızdar bolıw shermendelik esaplanǵan deydi. Olar dáryalardı muqaddes dep bilgen. Suwǵa túpirmegen, hátteki qolların juwmaǵan. Olar batırlıqqa tárbiyalanǵan.

Áyellerde batır bolǵan. Máselen, Plutarxtıń kórsetiwi boyınsha patsha Kir farslardı urısqa atlandırǵanında olar jeńilip qalıp qalaǵa qarap qasha baslaydı. Sol waqıtta qala darwazasınan áyeller shıǵıp, jaǵaların jırtıp, qashıp kiyatırǵan erkeklerge qarap: «Ey nainsaplap, qayaqqa qashpaqshısız? Endi Sizler dúńyaǵa kelgen jayıńızǵa qaytıp jasırına almaysızlarǵoy» dep shawqım kótergen. Nátiyjede qashıp kiyatirǵanlar jáne urısqa túsip qarsılasların jeńgen. Usını kórgen Kir «Bul qalaǵa qaysı shah qádem qoysa, hár bir ayelge bir-birden altın teńge sawǵa etsin» dep jazıp qaldırǵan.

Plutarxtıń jáne bir kórsetiwi boyınsha, Aleksandr Makedonskiy basıp alǵan jerlerindegi xalqlarǵa jaqınlasıw hám makedoniyalıqlar menen jergilikli xalıqlardıń úrp-ádetlerin jaqınlastırıw maqsetinde otız mıń balanı ajratıp alıp, grek tilin hám makedoniyalıqlarǵa tán bolǵan áskeriy óner sırların úyretiwge buyrıq bergen.

Imperator Yan Li (615-617)dıń elshisi Vey Tszi diń esabatlarında Samarqand qalasındaǵı tálim-tárbiyaǵa baylanıslı baqlaǵanların kórsetip ótedi. Onda kórsetiliwinshe Samarqant sawdagerleri ul balaları 5 jasına shıqqanda oǵan hám sawdanı, hám oqıwdi úyreter eken.

Eń áyyemgi dáwirlerdegi tálim hám tárbiyaǵa baylanıslı bolǵan qımbatlı maǵlıwmatlardı biz xalıq awizeki dóretpeleri, sonıń ishinde dástanlardan alamız (Shár`yar, Alpamıs, Qoblan…).

Dástanlarda, ańızlarda, ápsanalarda qaharmanlar jaqsılıqtıń jeńiske erisiwi ushın jamanlıqlar menen gúresedi hám jeńedi Ózleriniń sol waqıttaǵı mádeniyatların kórsetedi. Sonıń ushında bul dástanlardıń qaysı birin alıp qarasańızda xalqımız qásterlegen, etnomádeniyatımızdan orın alǵan ádillik, insanıylıq, iymanlılıq, shúkirlik, amanattı aman saqlap óz iyesine quwıstırıw, mártlik, hadallıq, ádeplilik hám óz ornında sóylew mádeniyatı siyaqlı koplegen unamlı qásiyetler, sıpatlar bir-birleri menen salıstırılıp kórsetiledi.

Xalıq dástanlarınıń ishinen orın alǵan etnomádeniyatımımızdıń bul kórinisleri neshshe ásirlerden berli, xalqımızdıń basına túsken awır músiybetler, kóship-qonıwlarǵa qaramastan bala tárbiyası islerinde qollanılıp kelingen. Bul is xalqımızdıń ózleriniń materiallıq kún kórisi hám óz mádeniyat tariyxında kóp xalıqlar menen qarım-qatnas jasawı arqalı bir-birlerinen úyrenip barǵanlıǵınan derek beredi. Nátiyje de, xalqımızdıń mádeniy dárejesi rawajlanıp, bayıp otırǵan.

Xalqımızdıń usınday mádeniyatı menen ádebiyatın keyingi áwlad basqa xalıqlar menen bolǵan qarım qatnasları nátiyjesinde jáne de jetilistirip, ózinen sońgı áwladqa jetkerip, jámiyetimizdiń alǵa qaray rawajlanıwına ózleriniń ilayıqlı úleslerin qosıp keldi. Belgili ilimpaz, filologiya ilimleriniń doktorı Qalli Ayımbetovtıń kórsetiwi boyınsha «Qaraqalpaq xalqı túrli tariyxıy sebepler menen óziniń jaylawı menen qıslawın taslap kóship watannan, jerden, suwdan kún kóristen ayrılsa da olar óziniń ruwxıy azıǵı bolǵan, jılaǵanda jubanatuǵın, tarıqqanda tolǵanatuǵın, qapalansa kewil kóterip quwanatuǵın awız ádebiyatın aytıp jırlap ózi menen birge ala júrgen».

Xalıq - adamlarǵa tán bolǵan eń jaqsı qásiyetlerdi ozinen sonǵı áwladlardıń minez-qulqında qáliplestiriw ushın dástan materialları arqalı násiyatlawdan jalıqpaǵan. Filologiya ilimleriniń doktorı, professor N.Japaqov Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialı arxivinde 50 den aslam járiyalanbaǵan xalıq dástanları bolǵanlıǵın ayta kelip bunıń «…oǵada úlken mádeniy baylıq» (14,412) ekenligin tastıyıqlaydı. Jáne de, bul dástanlardıń «…xalqımızdıń tariyxın, mádeniyatın hám ádebiyat tariyxın tolıqtırıwda úlken áhmiyetke iye…» (14,412) ekenligine ayrıqsha áhmiyet beredi.

Bir misal. Qaraqalpaq xalıq dástanları ishindegi «Edige» dástanında Edigeniń úlken ruwxiy-ádep-ikramlılıq mektebinen ótkenligi onıń Sátemir xan menen ushırasıwında óziniń ayqın kórinisin tabadı. Ol Toqtamıs xan menen arazlasıp Sátemirdiń eline kelgende de biyjuwap is etpeydi, hátteki, dárwazanı baǵıp turǵan «....máritiyler menen sóylesip, ruxsat alıp» (11,4,) bolıp, sońınan qalaǵa at oynatıp kiredi «...Patshaǵa sálem beredi» (11,19).

Óz náwbetinde Sátemir xan da úlken tárbiya mektebinen ótken ullı adam. Ol da ózine kelgen miymandı jaqsılap kútedi. Ózinshe «jumbaq» bolǵan bul adamnıń qolınan ne keletuǵınlıǵın, neler kelmeytuǵınlıǵın da bilgisi keledi. Sebebi, jumıs bererde sınap koriw, qolınan qanday is keletuǵınlıǵın, oy-orisiniń keńligin boljaw burınnan sońǵa qalǵan jol. Sátemir xan Edigeniń mártligin, ádepliligin sınap kóriw ushın eki basqıshlı sınaq jolın tańlap aladı.

Birinshi sınap kóriw máwritinde Sátemir xan «Edigejan altın taxqa min» (11,19) dep hámir etkeninde, Edigeniń xan hámirin tárk etpey orınlawı, biraq, altin taxtı oǵada úlken puxtalıq hám ustalıq penen iyesine qaytıp beriwi onıń ájayıp ádep-ikramlılıq mektebinen otkenligin bildiredi. Egerde, usi jerde xannıń hámirin orınlamay, taxtqa shıqpaǵanında, xannıń Edigeniń mártligine isenimi joǵalıp, bunnan sońǵı jaǵında onıń menen sóylesiwdiń nátiyjesiz ekenligin ańǵarǵan bolar edi. Jáne de, altın taxtqa shıǵıp, qalay túseriniń esabın tappay otıra bergeninde, kewilsiz waqıyalardıń júz beriw itimallıǵıda joq emes edi. Al, Edigeniń «...hámirińdi tárk etpey taxtıńa mindim. Endi hámiriń pitti. Tax ózińe qutlı bolsın» (11,19) degen sózleri Sátemirdiń ózine bolǵan ıqlasın arttırdı. Óziniń mártligine bolǵan Sátemir xannıń isenimin bayıttı.

Sınaq mapazınıń ekinshi basqıshında Edigeniń patsha bolıwǵa ılayıqlılıǵı, úlken jerde tárbiya alǵanlıǵı jánede óz tastıyıqlawın tabadı, anıǵıraǵı Sátemir xannıń arız aytqısı kelgen waqıtları málim boladi. Sátemir xan óziniń arız aytqısı kelip turǵanlıǵın esletkeninde Edige, patshanıń puxaraǵa arız aytpaytuǵınlıǵın bildirip, arız aytatuǵın bolsa xannıń taxttan túsiwin usınıs etedi (11,20). Degen menen ilimpazlar Q.Maqsetov hám Q.Mámbetnazarovlardıń «Bozuǵlan» dástanına jazǵan kiris sózinde orınlı túrde atap ótkenindey «Dástandaǵı waqiyalar ótkendegi tarıyxıy waqıyanı sáwlelendirgen menen sol bolǵan waqıyanıń naǵız ózi dep qarawǵa bolmaydı» (10,7). Bul aytılǵan pikirdi «Edige» hám basqa da xalıq dástanlarına tiyisli dep qarawımızǵa boladı.

Áyyemgi adamlardıń arzıw-úmitlerin, oy-pikirlerin sáwlelendiriwshi ápsanalardıń kópshiligi eń eski yadgarlıq esaplanǵan - “Avesto” hám Firdawsiydiń “Shaxnama”sında sáwlelenedi.

Dástanlarda ilimdi iyelew, kásip-óner sırların úyreniw máseleleride sóz etiledi.