Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

Inklyuziv tálim –bul arnawlı járdemge mútáj balalar hám jaslar ushın individuallasqan hám sharayatqa qarap ózgerip turıwshı, ǵamxorlıq kóz-qarası tiykarında ámelge asırılatuǵın oqıtıw sisteması bolıp esaplanadı. Bul oqıtıw sisteması ápiwayı, deni saw balalar tálim alatuǵın mekteplerde ámelge asırıladı hám ulıwma orta bilimlendiriwdiń áhmiyetli buwının quraydı.

Inklyuziv sózi francuzsha «inclusive»- «vklyuchenie», bizińshe «qatarǵa qosıw» degen maǵananı ańlatadı. Inklyuziv tálim fizikalıq yaki ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bar balalardı ózleriniń denleri saw dosları menen teńdey oynap-kúlip tálim alıwın támiyinlew, yaǵnıy qatarǵa qosıw degen túsinikti beredi. Inklyuziv tálim mayıp balalardıń túrli zárúrlik hám qabiletlerin, bilimlerdi úyreniw usılları hám basqıshlarındaǵı ayırmashılıqların anıqlaydı. Ol individuallasqan oqıtıw metodı, muwapıqlastırılǵan oqıw jobası, arnawlı oqıw quralları hám materialları tiykarında ámelge asırıladı. Inklyuziv tálim jámáátlik xarakterge iye bolıp, juwapkershilik pútinley mektep jámááti moynına júklenedi. Bunda klass basshısı zárúr járdem hám xızmet kórsetiw arqalı tiykarǵı róldi atqaradı.

Sonday-aq, mekteplerde arnawlı bilimge iye bolǵan defektolog qániygeler jumıs islep, inklyuziv tálimde olardıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat:

- Klass basshılarına, ata-analarǵa másláhát hám járdemler beriw;

- Arnawlı oqıw qollanbaları menen támiyinlew;

- Oqıw jobası, sabaq kestesi hám bahalaw boyınsha kórsetpelerge úyretiw, ózgerislerge kónlikpelerdi payda etiw;

- Oqıtıwshılardıń bilimin hám qániygeligin asırıw ushın sharayatlar jaratıw;

- Mektep basshılıǵına balalardı anıqlaw hám bahalawda járdemler kórsetiw;

- Sociallıq, psixologiyalıq tarawlar hám den sawlıqtı saqlaw boyınsha xızmetlerdi muwapıqlastırıw.

Inklyuziv tálimdi ámelge asırıw ushın hár bir balaǵa jeke qarım-qatınas jasaw, onıń den-sawlıǵındaǵı kemshiliginen kelip shıǵıp oǵan anıq bir qolaylıqlar jaratıw, kerek bolsa usı maqsette oqıw rejeleri hám baǵdarlamalarına azı-kem tiyisli ózgerisler kirgiziw zárúr. Bunda birinshi gezekte balanıń talapları úyreniledi, unamlı tárepleri, qábileti esapqa alınadı, kemshilikleri úyreniledi. Bul tálim sistemasında balaǵa belgili bir sharayatlar jaratılıwı lazım. Buǵan kompensaciya, adaptaciya hám reabilitaciyalar kiredi (kompensaciya-lat.comfensatio-ornın toltırıw, adaptaciya-lat.adaptio-úyrenisiw, reabilitaciya-lat.rehabilitatio- qayta tikleniw degen maǵanalardı ańlatadı). Máselen, egerde bala esitpese - esitiw apparatı menen támiyinlew, júre almasa – mayıplar arbashasınan paydalanıw, egerde qolına qasıq uslay almasa onı basqa úskene menen támiyinlew hám basqalar.

Arnawlı tálim beriwde fizikalıq jaqtan rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalarǵa kemshiliktiń túri hám dárejesine qaray óz aldına sharayatlar jaratıladı, mısalı olar arnawlı mektep – internatlarda, shańaraǵınan uzaqta tálim alıwı múmkin. Inklyuziv tálimde bolsa anomal bala úyine jaqın bolǵan, ózine qolaylı, hámmeniń qatınaytuǵın baqshasına, mektebine qatnaydı, shańaraq ortalıǵınan ajıralmastan ulıwma oqıw shárt-sharayatlarında tálim aladı. Bul birinshiden mayıp balalardıń ata-anaları ushın qolaylı bolıp, óz perzentin óz shańaraǵında tárbiyalaw múmkinshiligine iye bolsa, ekinshiden óz perzentiniń qatar-qurbılarınan qalıspay, olardan kem bolmay tálim-tárbiya alıp atırǵanlıǵına quwanadı. Úshinshiden jámiyettegi mayıplarǵa degen kóz-qarastıń unamlı tárepke ózgeriwine alıp keledi. Sebebi jaslıq waqtınan baslap densawlıǵındaǵı kemshiligi sebepli kórgen ayırım ádalatsız qarım-qatnasıqlar olarǵa úlkeygennen keyin bunday adamlarǵa adekvat múnəsibette bolıwına alıp keliwi múmkin. Tórtinshiden sırtqı ortalıqtan ajıratıp, arnawlı sharayatlarda tálim-tárbiya beriw balada haqıyqıy sırtqı turmıs penen bolǵan baylanıstı ázziletiwi, nátiyjede balada jatıp isherlik, basqasha etip aytqanda «biz ushın jeterli shárt-sharayat jaratılıwı zárúr» degen sıyaqlı túsiniklerdiń ornap qalıwı tabiyiy. Inklyuziv tálimde bolsa deni saw hám mayıp balalar birgelikte áwel bastan aq, ulıwma ómir teńizinde birge shınıǵa baslaydı. Bul tabiyǵıy túrde olardıń teńlerdiń ishinde teń bolıwına alıp keledi hám bul jaǵday inklyuziv tálim ideyasınıń insanpərwarlıǵın kórsetiwshi tiykarǵı belgi bolıp tabıladı.

Hár bir ideyanıń ámelge asıwı ushın álbette belgili shárt-sharayatlar talap etiledi. Inklyuziv tálim alıwda bul shárt-sharayatlardı tómendegishe kórsetip ótiw múmkin:

1. 
   Inklyuziv tálim processi qatnasıwshılarınıń tayarlıǵı: Tálim beriwshilerdiń. yaǵnıy, oqıtıwshılardıń defektologiyalıq bilimliligi hám arnawlı usıllardı jeterlishe ózlestirgenligi, sonday-aq tálim alıwshılar, yaǵnıy oqıwshılarda (deni saw yaki múshesinde kemshiligi bolsın) bir-birine bolǵan shıdamlılıq qásiyetleriniń payda bolǵanlıǵı.
   
2. 
   Ata-analardıń dáslepki kúnlerde ushırasatuǵın hár qıylı qıyınshılıqlardı (balanıń mektepke qatınawı, birge oqıytuǵın balalar menen múnásibetlerindegi qıyınshılıqlar hám basqalar) sheshiw menen baylanıslı unamlı sheshimleri;
   
3. 
   Mayıp balanıń tálim alıwı ushın zárúr bolǵan arnawlı oqıw quralları, oqıw baǵdarlamaları hám materiallarınıń jetkilikligi;
   
4. 
   Mayıp oqıwshınıń tiyisli mektep aymaǵında basqanıń kómegisiz háreketleniwi ushın zárúr shárt-sharayatlardıń jaratılǵanlıǵı;
   
5. 
   Den sawlıǵında kemshiligi bolǵan hám deni saw balalar arasındaǵı kewildegidey múnásibetti ornatıw ushın talapqa say sociallıq, psixologiyalıq-pedagogikalıq járdemlerdiń shólkemlestiriliwi;
   

Respublikamızda 2007-2008 oqıw jılınan baslap Inklyuziv tálim sistemasın jolǵa qoyıw baǵdarında Aziya rawajlanıw banki krediti tiykarında bir qansha jumıslar alıp barılmaqta. Házirgi waqıtta bul is-háreketler óziniń jemislerin bermekte. Lekin usıǵan qaramastan arnawlı tálim menen inklyuziv tálimdi bir-birine al`ternativ, yaǵnıy qarama-qarsı etip qoyıwǵa bolmaydı. Sebebi hár bir tálim túriniń óz wazıypası hám funkciyaları bar. Sonlıqtanda fizikalıq jaqtan rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalardıń arnawlı yaki inklyuziv tálim túrlerin erkin tańlaw huqıqınan paydalana alıwına járdemlesiwimiz zárúr.

Inklyuziv tálimde basqa bilimlendiriw túrleri sıyaqlı óz nızamlıqları hám principlerine iye. Inklyuziv tálim tiykarınan hámme balalar oqıytuǵın oqıw orınlarında alıp barılǵanlıǵı sebepli tiykarǵı ulıwma pedagogikalıq principler saqlanıp qaladı. Oqıtıwdıń tiykarǵı principleri bolıp tómendegiler esaplanadı:

1. Tálimniń tárbiyalıq xarakterde bolıwı;

2. Oqıtıwda bilimlerdiń puqta ózlestiriliwi;

3. Oqıtıwda erkinlik;

4. Oqıtıwda sanalılıq hám aktivlik;

5. Tálim beriwde túsiniklilik;

6. Frontal jumısta differensaciya hám jeke qatınastı birge qosıp alıp barıwshılıq;

7. Ilimiylik, sistemalılıq hám izbe-izlik;

8. Tálim beriwde kórsetpelilik;

9. Oqıwshı menen jeke qarım-qatınas jasaw;

10. Oqıwshıǵa korrekciyalıq kóz-qarastan qatınas jasaw.

Sonıń menen birge inklyuziv tálim beriwde fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalardıń sociallıq kompensaciya, reabilitaciya, adaptaciya hám basqa máselelerinen kelip shıǵıp, tálim-tárbiya processinde inabatqa alınıwı shárt bolǵan ózine tán principleri bar. Olar tómendegi segiz principten ibarat:

1. Insan bahasınıń onıń uqıplılıǵı hám jetiskenliklerinen ǵárezsiz ekenligi;

2. Hár bir insannıń sezimlerge hám oylaw qábiletine iye ekenligi;

3. Hár bir insannıń basqalar menen múnásibette bolıwǵa, hámmeden ilgerilew maqsetinde bolsada huqıqlı ekenligi;

4. Barlıq insanlardıń bir-birine mútáj ekenligi;

5. Haqıyqat bilim alıwdıń tek ǵana real óz-ara qarım-qatınas jaǵdayında ǵana ámelge asatuǵınlıǵı;

6. Barlıq insanlardıń óz qatarlarınıń qollap-quwatlawına hám doslıǵına mútáj ekenligi;

7. Barlıq tálim alıwshılar ushın alǵa ilgerilewshiliktiń qolınan kelmegenliginen emes, al kerisinshe qolınan kelgenliginiń nátiyjesi ekenligi;

8. Hár túrliliktiń insan ómiriniń hámme táreplerin bekkemleytuǵınlıǵı.

Oqıwshılarǵa inklyuziv tálim beriwde tiykarǵı oqıtıw metodları bolıp tómendegiler esaplanadı:

1. Oqıtıwdıń awızeki metodları (túsindiriw, sáwbetlesiw, gúrriń).

2. Oqıtıwdıń kórsetpeli metodları (hár túrli kórsetpeli qurallardı demonstraciyalaw, oqıtıwdıń texnikalıq qurallarınan paydalanıw, ekskursiya, erkin baqlaw).

3. Oqıtıwdıń ámeliy metodları (kitap penen islesiw, jazba hám awızsha shınıǵıwlar, óz betinshe jumıslardıń ayırım túrleri).

Fizikalıq yaki ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalar menen islesiwde didaktikalıq metod hám usıllardı durıs tańlay biliw, oqıtıw processinde olardan ónimli paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Oqıwshılarǵa beriletuǵın bilimniń, tárbiyanıń sapası tikkeley usılardan ǵárezli.