Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

1.3. Eń áyyemgi jazba esteliklerde tálim-tarbiya máseleleriniń sáwleleniwi
Turkiy xalıqlardıń jazba estelikleri ózine tán ózgesheliklerge iye bolıp, ol “Orxon-Enisey estelikleri”nde óz sáwleleniwin tapqan. Bul jazıwdı, yamasa esteliklerdi – taslarǵa jazılǵan jazıwlar dep ataydı. Ol biziń eramızdıń VI-VIII ásirlerinde jazıp qaldırılǵan hám onda tálim-tárbiyaǵa baylanıslı maǵlıwmatlar berilgen.

Orxon-Enisey estelikleri dáslep Enisey, sońınan mongolstannıń Orxon dáryası boyında tabılıp, bul jazıwlardı 1893 jılı birinshilerden bolıp daniyalıq ilimpaz Vil`gelm Tomson oqıǵan. Bunnan soń alımlardan – N.M.Yadrintsev, V.V.Radlovlar onıń tiykarǵı dereklerin izlep tawıp oqıwǵa sazawar bolǵan.

Orxon-Enisey yadgarlıqları S.E.Malov hám I.V.Steblevalar tárepinen rus tiline awdarma jasalǵan. Ózbekstanda Aybek, O.Sharafuddinov, N.Mallaev, Aziz Qayumov hám N.Rahmonovlar bul yadgarlıqlar ústinde izertlew jumısların alıp barǵan hám usı yadgarlıqlardan tálim-tárbiya jumısların jolǵa qoyıwda paydalanıwdıń abzallıqların kórsete bilgen.

Eramızdıń VI asiriniń ortalarına kelip, Altay, Jetisuw hám Oraylıq Aziya territoriyalarında jasawshı túrk qabiylalarınan ibarat bolǵan Turk hoqonlıǵı mámleketi payda boldı. Ol tiykarınan úsh kisi: Bilga hoqon (Moǵıliyon), Kultegin, Tunyukuklar tárepinen basqarıldı. Bilga hoqon (Moǵıliyon) - hoqon, Kultegin – áskerbasi, Tunyukuk - wázir bolıp, olardıń birgelikte basqarıwı nátiyjesinde mámleket sol dáwirde jámiyetlik hám ekonomikalıq jaqtan kúshli rawajlanǵan.

Bitiktaslarda turk hoqonlarınıń júrisleri, palwanları, áskerbasıları, olar tárepinen kórsetilgen qaharmanlıqlar, olardıń bilimli, márt bolǵanlıǵı hám basqada maǵlıwmatlar orın aldı.

Kultegin xalıqsúyer, isbilermen, xalıqtıń taǵdirin oylaytuǵın jankúyer sıpatında táriyplenedi. Kultegin Eltarish hoqonnıng kishi balası. Ol 713 jılı 27 fevralda 47 jasında qaytıs boladı. Bitiktas 732 jılı ornatıladı. Bitiktasta barlıq waqıyalar Kulteginniń aǵası Bilge hoqonnıń tilinen táriyplenedi. Bitikti Kulteginniń jieni Yulluǵ tegin jazadı. Bul degeni, bitig tastıń avtorı belgili ekenligin ańlatadı.

Kultegin bitiginde Bilge hoqonning aǵa-inileri hám qarındas-tuwısqanlarına murajaat etilip, olardıń qáteleri sebepli turk elinde kóp páleketlerdiń júz bergenligi bayanlanadı. Turklerdiń áskeriy júrisleri, olarǵa qońsilas tabǵachlardıń basqınshılıǵı sebepli xalıq basına túsken músiybetler bayan etiledi:

2-bitiktas - Bilge hoqon bitigi. Bul bitiktas Eltarıs hoqonnıń úlken balası - Kulteginniń ájeaǵası Bilge hoqonǵa arnalıp 735 jılı ornatıladı. Bilge hoqon 734 jılı 50 jasında óz jaqınları tárepinen uwlap óltiriledi. Bitik tastı Yulluǵ tegin jazadı.

Tunyukuk bitigi 310 misradan ibarat bolıp, 717-718 jıllarda jazılǵan. Tunyukuk óz bitigin tiri waqtında jazdırǵan

Eń áyyemgi bilimlendiriw yadgarlıqlarınan biri sanalǵan “Irq bitigi” (“Tábirnoma”) hám Orxon-Enisey yadgarlıqları tálim-tárbiya tariyxında úlken áhmiyetke iye. Bul qoljazbanı XIX ásirdiń axırında A.Steyn Shıǵıs Turkistannıń Dińxuan degen jerinen tapqan. Házirgi waqıtta bul yadgarlıq N.Rahmonov tárepinen dúzilgen “Áyyemgi hikmetler” kitabınan orın alǵan.

Anıǵıraq etip aytqanda, xalqımız tárepinen eń áyyemgi dáwirlerden eramızdıń IX ásirine shekemgi bilimlendiriw, tárbiya máselelerine baylanıslı máselelerdi Yulluǵ tegin jazadı. Olarda turkiy xalıqlarǵa…… baylanıslı waqıyalar sáwlelenedi.

Tariyxtıń tastıyıqlawınsha túrkler etnikalıq jaqtan hár qıylı bolǵan hám sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı túrli dárejedegi áskeriy aq súyekler tárepinen basqarılatuǵın qáwimlerden ibarat awqam bolǵan.

Túrklerdiń kelip shıǵıwı jóninde Mujel-ál Tabarix minaday ápsana keltiredi: Nux payǵambarı suw basqını toqtaǵannan soń jer júzin adamlar arasında bólistire baslaydı: jayhun tárepin ulı Yafeske bergen. Yafes bul jerlerdiń suwı az, qunarlılıǵı kem, jawınǵa mútáj bolsaq kerek boladi. Sonıń ushın, qudaydan sorap alıp bir duwa úyret dep atasına ótinish etedi. Nux payǵambar Allataaladan ótinip oǵan jawın jawdırıwshı duwa ilhamın alıp bergen. Yafes duwanı kerek waqtında oqısa jawın, qar japqan.

Bul haqqında «Qoblan» dástanında ayqın suwretlewler orın alǵan. Qoblanǵa turmısqa shıqqan Qurtqa atasınan «jay tastı» enshige soraǵan. Bunnan basqada J.Bazarbaev óz miynetlerinde túrklerdiń qálegen waqıtta jawın jawdıratuǵın quralınıń bolǵanlıǵın isenimli dáliller menen keltirip ótedi.

Usınday káramatlı duwanı biletuǵın Yafestiń jeti ulı bolǵan: Shın, Túrk, Xazar, Saqlab, Rus, Misek hám Kemariy. Bul balalarınıń hár qaysısınıń ózine tán qáliplesken jaqsı tárbiyası, minez-qulqı bar bolǵan. Ekinshi ulı Túrk ádepli, aqıllı hám haq kewilli bolǵan. Túrkler usıdan ónip-ósken degen ańız orın alǵan.

Túrk qaǵanatlıǵı jigirmalaǵan qáwimlerdiń federatsiyasınan ibarat mámleket bolǵan. Qaǵanlıqtaǵı qáwim hám xalıqlar jámiyetlik-ekonomikalıq rawajlanıwdıń túrli basqıshında jasaǵan. Diyxanshılıq penen shuǵıllanıwshı otırıqlı xalıqlar menen birge sharwa kóshpeliler de bolǵan. Otırıqlı xalıq jaslardı patriarxal-feodallıq basqıshta, kóshpeli xalıq patriarxallıq-jámiyetlik dúzimi dárejesinde tárbiyalap, jámiyet klasslıq qarama-qarsılıqlardıń tereńlesiwi hám aq súyeklerdiń kóbeyip barıwı menen ástelep feodallasıp barǵan. Biraq tutas alǵanda túrk qaǵanatlıǵı feodalizm aldındaǵı ótpeli etaptı sáwlelendiriwshilik xarakterge iye degen pikirlerde bar. Mámleket basında nızam hám ádep-ikramlılıq normalardıń orınlanıw barısın baqlap, ámelge asırıp turıwshi qaǵan hám bekler menen tarxanlar bolǵan.

VI-VII-ásirlerde túrklerdiń mámleketlik territoriyası Qıtay shegarasınan Vizantiyaǵa, Minusinsk oypatlıǵınan Táńri tawlarına (Tyań-shań) shekem en jayǵan. Keń territoriyanı iyelegen túrk qaǵanatlıǵı qońsı: Vizantiya, Persiya, Qıtay, Sogd, Vavilon, Assiriya mámleketleri menen ekonomikalıq hám mádeniy baylanıslar dúzgen, qaǵanlıqtıń óndirisin jaqsılaǵan. Sawdanı rawajlandırǵan. Qıtaylar túrklerden jılqı, túrkler qıtaylardan jipek satıp alatuǵın bolǵan.

Túrk qaǵanatlıǵı menen barabar VI-ásir aqırı VII-ásir baslarında Tan dinastiyası basqarǵan Qıtay imperiyasında ilim hám mádeniyat gúllengen dáwir esaplanılǵan. VI-ásirdiń aqırlarında kislografiya, taqtayǵa oyıp jazıw usılı menen kitap basıp shıǵarıw payda bolǵan. Qıtay medikleri ósimlikler menen minerallardıń shıpa bolıwshılıq qásiyetine tiykarlana otırıp bulardı dawalaw isinde keń qollanǵan.

Eki júz jılǵa shamalas erte orta ásirlerde mámleket bolıp jasaǵan (551-744 j.j) túrk xalıqları ózlerinen burınǵı dástúrlerin dawam etip, bay mádeniy miyrasların, úrp-ádetlerin jetilistirgen.

Ásirese jaslarǵa órnek qaharmanlıqtı táriyplewshi jazba hám awızeki dóretpelerdiń kóplep jaratılıwı júzege kelgen. Ilimpazlar «Manas», «Qorqıt», «Oguznama» siyaqlı miyraslardıń tiykarǵı syujeti usı túrk qaǵanatlıǵı dáwirindegi waqıyalardı bayanlaydı. Túrk xalıqları erte waqıtları-aq tárbiyalıq xarakterdegi qızıqlı ańız-ápsanalardı, qaharmanlıq dástanlardı dóretip, Evropa ellerine de taratqan. Usınday mádeniy úlgi kórsetiw nátiyjesinde «Alpamıs» siyaqlı dúńya júzlik ádebiy miyras esaplanǵan oǵada mazmunlı hám kórkem dóretilgen epostıń payda bolıwına túrk xalıqlarınıń órnekli tásir tiygizgeni málim.

Túrk qaǵanatlıǵı tusiıda xalıqtı sawatlandırıw isine ayrıqsha kewil bólindgen. Mámleket jaslarǵa jazıwdi úyretiw maqsetinde original` runikalıq háriplerine iye bolǵan. S.P.Tolstov hám V.A.Livshits óz miynetlerinde bul al`favittiń pexlevi jáne sogd jazıwların qayta islew tiykarında payda bolǵanlıǵın, ayrım háriplerdiń sekillik jaqtan uqsaslıǵın aytqan edi. N.Aristov Orxon-Enisey al`faviti túrk xalıqlarınıń malǵa en salıwındaǵı tańbaları negizinde júzege kelgen degen pikirge iye. Al tariyxshi N. Kiselev Orxon-Enisey jazıwı sırttan kelgen jazıwdiń tiykarında qáliplesiw menen birge jergilikli xalıq arasında tınnan tuwǵan, original` úlgi dep qaraw kerek degen juwmaqqa keledi. Óz pikirlerin dálillew ushın ol da ruwlıq tańbalar menen jazıw úlgileri arasındaǵı uqsaslıqtı aytadı.

Qaysı dáwirde bolmasın adamnıń tárbiyalanıp, qáliplesip shıǵıwı, strukturasında, onı ózine-ózin basqartıp umtıldırıwshı, qozǵawshı kúshler sistemasındaǵı dúńyaǵa kóz-qaras úlken orın tutadı. Bul qubılıs insannıń ruwhıy dúzilisinde oǵada áhmiyetli bolıp, ob`ektiv waqıyalıqtıń sub`ektiv sáwleleniwi adamlardıń jámáátlik jekke bilim tájiriybelerin ózlestirip, úyrenip alıwǵa tárbiyalawdıń nátiyjeleri esaplanadı.

VI-VIII ásirdegi túrk xalıqlarınıń jaslarǵa bolmıs haqqında túsinik, dúńyaǵa kóz-qaras, diniy isenim qáliplestiriw jónindegi maǵlıwmatlar qıtay jıl namaları «Veyshu» hám «Suyshu» larda ushırasadı. Ertedegi túrk xalıqlarınıń dúńyaǵa kóz-qarasın anıqlawda biz tiykarınan Orxon-Enisey, Talas, Sudji, Barlıq, Altın kól, Elegesh h.t.b jazıw esteliklerindegi maǵlıwmatlarǵa súyenemiz. Usı áyyemgi túsinikler kompleksi-animizm VI-VIII-ásirlerdegi túrk xalıqlarında «kók táńiri»ge sıyınıw qubılısın payda etken edi.

Táńrige sıyınıw ertedegi kóplegen evroaziya kóshpelileriniń turmısında orın alǵan qubılıs. Túrk tiline tán bolǵan «táńri» sóziniń etimologiyası «tań eri» komponentlerinen ibarat. Tań sózi qaraqalpaq tilinde (basqa túrk tillerinde de) túnniń, qarańǵılıqtıń tamamlanıwın, kúnniń shıǵıwınan aldınǵı waqıttı bildiredi. Yaǵnıy «tań», «quyash» degen mánistiń jaqın mazmunı. Al «eri», «er» sózleri túrk tilinde er jınıslı adamnan tısqari batır, qaharman túsiniginde bayanlaydı. Demek «tań eri» sózi «quyash adamı», «aspan adamı» yamasa «aspannıń batır qaharmanı», «aspannıń qúdiretli adamı» degen mánisti ańlatadı.

Táńrige sıyınıw feodallıq qatnaslardıń qáliplesip rawajlana baslaǵan dáslepki dáwirinde feodallıq ideologiya xarakterin iyeley basladı. Qaǵanatlıq onı mámleketlik monteistlik dinge (bir táńrige) aylandırıp, ózleriniń eziwshilik maqsetlerine qollanıwdı názerde tuttı. «Qul`tegin» degi pikirlerge qaraǵanda: «kókte túrk táńrisi» bar. Túrk qaǵanları ózlerin aspannıń, yaǵnıy, táńriniń balası dep ataǵan. Kók táńriniń balası dep aytıw is qaǵazlarında da orın alǵan. Jazıwlarda «kók táńri» tek túrk xalıqlarınıń ǵana qudayı, sıyınıw ob`ekti dep túsindirilgen. Kók táńrini jekke ózleriniń sıyınatuǵın tiregi dep alıp túrk xalıqlarınıń quday súyetuǵın jaqsı áwladpız degen túsiniklerinen dóregen edi.

Ertedegi túrk jazıwlarında balalarǵa durıs tárbiya berilgende ǵana olardıń jaqsı bolıp er jetetuǵının, perzenttiń tek tárbiya menen adam bolatuǵının túsingenligi ayrıqsha seziledi. Ásirese balalardıń jas waqtınan qayǵılı turmısqa, ruwxı túsiwshilikke griptar bolmawın názerde tutqan, sem`yada qıyınshılıqsız, balalıq shadlıqta ósip er jetiwine áhmiyet berilgen.

Jazıwlarda táǵdirdi táńri belgileydi degen isenimlerdiń bolıwına qaramastan jaslardıń jaqsı adam bolıp shıǵıwında tárbiyanıń wazıypası úlken ekenligine ayrıqsha áhmiyet berilgen. Bitig taslar ata-ana ushın perzentli bolıwdı baxıtlılıq dep esaplaǵan hám onı tárbiyalawdı birinshi miyneti dep túsindirgen. jaslarǵa xalıqlıq ruwxta tárbiya beriliwi, bul iste balalar oyınnıń áhmiyeti úlken ekenligi táriplengen. Xalıq oyınları abstarkt oylawdı salıstırıp analizlew menen sintezlewdi jetilistirwdi názerde tutqan. Balalardıń qáwendersiz qalıwı qaralanǵan. Jetimler ákesi yaki anasınıń asırawına berilgen. Qızlar tárbiyasında Umayda ideal etiwshilik orın alıp, olar sulıw bezenip kiyiniwge, qosıq aytıwǵa úyretilgen.

Jazba miyraslarda mámlekettiń ádep-ikramlılıq nızamlarınıń dóretilgenligi de aytıladı. Bul huqıq tártip qaǵıydaları xalıqtaǵı ádep-ikramlılıqtıń ólshemleri qaǵanlıqtaǵı jaslardıń adamgershilikli qáliplesiwiniń tiykarı bolǵan. Jazıwlarda jaslardı doslıqqa awızbirshilikli awqamda jasawǵa úyretiw názerde tutılǵan. Sóz etip otırǵan bitig taslarda jaslardi shınıqqan, epshil etip tárbiyalaw, kókmar tartısıw, qabaq atıw, palwanlar gúresi, mergenlik t.b. oyın túrleriniń en jaydırılıwıda áhmiyetli sanalǵan. Ásirese balalardı áskeriy ónerge úyretiw, sheber qılıshlasıw, oq jay atıw, urısıw usılların jetik iyelewge tárbiyalaw qarastırılǵan. Urısıwdıń xalıq azatlıq gúres xarakterinde bolıwı názerde tutılıp, bunday urıslardıń jaslardı qorǵanıw quralı sıpatında jámáátlesiw jáne watandı súyiw sezimlerine tárbiyalaytuǵını esapqa alınǵan.

Ertedegi túrk jazıwlarınıń mazmunında sol waqıttaǵı xalıq táǵdiri ǵana emes, al keleshek áwladlar, usı kúngi jaslar táǵdiri de oylanılǵanlıǵı, bulardıń turmısları baxıtlı bolıwı ushın pidákerlik kórsetip, házirgi dáwirde de belgili dárejede áhmiyetke iye tálim-tárbiyalıq násiyatdar qaldırǵanlıǵı ayrıqsha dıqqatqa miyasar.