Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

3.9.. Axmed Yugnakiydiń «Hibbat-ul-haqayıq» shıǵarmasındaǵı didaktikalıq kóz-qaraslar

Axmet Yugnakiydiń ómiri hám xızmetleri haqqındaǵı maǵlıwmatlar júdá kem. Al, házirgi aytılajaq maǵlıwmatlar onıń shıǵarmalarınan alınǵan.

Axmed Yugnakiy Qaraxaniyler dáwiriniń ataqlı shayırı, oyshılı, patshalardıń jámiyetti basqarıw, xalıqtı táyrbiyalap uslap turıw jolları haqqında «Xibbatul-Xaqayiq» («Xaqıyqatlıq-sıylıǵı») atlı kitap jazǵan ullı alım.

Axmed Yugnakiy Samarqand walayatınıń Yugnaq qalasında tuwılǵan. Ol tuwhma soqır bolıp dúńyaǵa keliwine qaramastan ótkir zeyinli, dıqqatı, yadı kúshli bolǵan. Onıń «Xibbatul –haqayıq» shıǵarması ózine tán ózgeshelikleri mol pedagogikalıq miynet. Bul shıǵarmanıń bizge deyin bes nusqası jetip kelgen bolıp, olardıń úshewi tolıq saqlanǵan, ekewiniń ayırım bólimleri ǵana qolǵa kirgizilgen.

Yugnakiydiń shıǵarmaları 1915-1916 hám 1925 jıllarda Stambul qalasında Najib Osim tárepinen basıp shıǵarılǵan. “Hibbat ul-haqayıq” shıǵarmasınıń joqarı dárejede kórkem, filologiyalıq hám pedagogikalıq jaqtan áhmiyeti ullı bolǵanlıǵı sebepli onı qayta basıp shıǵarıwǵa barqulla zárúrlik tuwılıp kelgen. Usı zárúrlik sebepli 1971-1972 jıllarda K.Mahmudovtıń miynetleriniń natiyjesinde Tashkent qalasında, 1980 jılı Pekinde hám 1984 jılı Alma atada basıp shıǵarılǵan. Shıǵarma 14 baptan ibarat bolıp, ózinde 256 taqmaqtı hám 512 úzindini qamtıydı.

Shıǵarmanıń tolıq nusqaları Gerat hám Stambulda XV-XVI ásirlerde kóshirilgen bolıp, sońnan Stambul nusqası 1480-jılı kóshirilgen. «Xibbatul-haqayıq»tın tolıq nusqaları túrkiya kitapxanalarında, al ayrım bólimlerinen ibarat bir nusqası Berlinde saqlanadı.

Shıǵarma 256-bet 512-misradan ibarat. Kitapta shayır: «Atım shayır Axmed, sózim pándiw násiuat, adep beriwden ibarat» dep keltiredi. Kitapta sol dáwirdegi filosofiyalıq, jámiyetlik, siyasıy, diniy ádep-ikramlılıq túsinikleri, ekonomikalıq qatnasıqlardı tártipke salıwdi maqset etedi.

Bul máselelerdi ol belgili dárejede pantenizm, sufizm táliymatına súyenip sheshiw ge umtılǵan. Shayırdıń pikirinshe jámiyettiń jaqsı yaki buzıq islerge beyim bolıwına adamlardıń ózleri ayıplı. Adamlar jaratılısı jaǵınan birdey, biraq olardıń bir-birinen parqı, olardı qáliplestirgen tálim tárbiyadan dep túsindiredi.

Insandı tárbiya kámalǵa keltirip jetilistiredi. Tárbiya izbe-iz júrgizilgende ǵana nátiyjege erisiledi. Tárbiyanıń baǵdarı oqıw, ilimge qızıqtırıw, ilimdi rawajlandırıw. Mámleket basshısınıń baqlawı astında bolıwı zárúr. Bilimli adamlar ádep-ikramlı boladı dep Xibbatul haqayıq shıǵarmasında hár tárepleme kamalǵa kelgen insandı qáliplestiriwdiń ózine tán sistemasın jaratadı.

Shayır bul shıǵarmasında insandı kámalǵa keltiriwdiń eń áhmiyetli hám tiykarǵı ólshemleriniń biri sıpatında insannıń bilimge iye bolıwı yaǵnıy oǵan aqıl tárbiyasın beriw kerek dep túsindiredi. Axmed Yugnakiy óz kitabında bayanlaǵan bul tálim-tárbiyalıq táliymatın, el ishinde orın alǵan basqa da tálim-tárbiyalıq pikirler menen salıstırıp, qay jaqsısın qabıl etiw kerekligin usınıs etedi.

Onıń bul pikirleri jaslar tárbiyasında qollanatılatuǵın táriyalıq printsiplerdiń salıstırmalı bolıwın, onıń eń jaqsı túrlerin saylap alıw zárúrligin, sonday-aq, jámiyette tárbiya mazmunı aldınǵı qatardaǵı jetekshi pikirler menen tolısıp otıratugınlıgı túsindiriledi.