Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

20. Yaponiyada oqıw jılı neshe kún dawam etedi?

A. 220; B. 240; C. 245; D. 250

Pedagogikalıq pikirler tariyxı hám mektep ámeliyatında oqıtıwshı sheberligi máseleleri. Pedagogikalıq sheberliktiń tiykarǵı komponentleri. Oqıtıwshı iskerliginde pedagogikalıq sheberlik. Kommunikativlik tájriybeler hám tásir kórsetiw. Oqıtıwshı iskerliginde mámile mádeniyatı hám psixologiyası

REJE:

1. Pedagogikalıq uqıptıń strukturalıq bólimleri hám olardıń mánisi.

2. Pedagogikalıq qábilettiń tiykarǵı túrleri. Empatiya hám pertseptiv qábiletler.

3. Mámile (qatnas) arqalı tásir etiw. Qatnasqa kirisiw
Házirgi waqitta joqarǵi oqiw orinlari dáwir talabina juwap beretuǵin qániygelerdi tek teoriyaliq bilimlerdi tereń úyretken jaǵdayda tayarlamaqta, oqiw rejelerinde hám kásiplik pánlerde oqitiwǵa úlken itibar bermekte. Lekin mekteptegi tek tereń bilimli, aniq bir pán qánigeligin iyelegen muǵallimler ǵana emes, soniń menen qatar ulli adamgershilik qásiyetlerge iye bolǵan balalar hám úlkenler menen qiynalmastan baylanisa alatuǵin, olardiń psixologiyasin túsine alatuǵin haqiyqat sheber pedagog ustazlar kerek.

Bunday qániyge pedagog-psixolog-tájiriybeli oqitiwshi joqari pedagogikaliq sheberlik hám texnika kónlikpeleri menen qurallanǵan adam boliwi kerek.

Bolajaq oqitiwshi qániygeligi boyinsha bilimlerdi iyelew dawaminda óziniń ádep-ikramliliq ruwxiy dárejesin keńeytiredi, óz kásibi dógereginde ádep-ikram normalarina súyeniw ózgesheliklerin, oniń mazmunin ózlestiredi, muǵallim ádepliliginiń balaniń jeke basina tásirin ańlaw. Túrli jaǵdaylarda óz minez qulqin basqara aliw zárúrligin túsinip jetedi. Bir sóz benen aytqanda, pedagogikaliq sheberlikti oqip hám kónlikpelerdi. Pedagogikaliq texnika elementlerin ózlestirip iyelep aladi.

Kursti oqitiw dawaminda studentler menen alip barilatuǵin ámeliy sabaqlar hám laboratoriyaliq islerde úyrengen bilimlerine muwapiq pedagshogikaliq shiniǵiwlar ótkeriledi. Bul bolajaq muǵallimde ámeliy kónlikpeler qáliplestirip bariwin támiyinlep, oqitiwda pedagogikaliq sheberlik hám texnika tiykarlarin iyelewine xizmet etedi. Soniń ushin ámeliy sabaqlardi ótkeriwde sóylew hám oylaw mádeniyati tiykarlari, pedagogikaliq usillar hám baylanistan duris paydalaniw ózgesheliklerine sáykes shiniǵiwlar ótkeriwge ayriqsha itibar beriledi.

Studentler menen birlikte túrli pedagogikaliq shárayatlar jaratip, olardi real sharayattaǵiday orinlaw, pedagogikaliq máseleler sheshiw islerine, dóretiwshi shólkemlestiriwshi oyinlar jáne studentlerdiń dóretiwshiligin asiriwǵa jaratilǵan sharalarǵa ayriqsha itibar beriledi hám olardi ámelde orinlawǵa tartiladi.

«Pedagogikaliq sheberlik tiykarlari» kursin toliq ózlestiriw menen bolajaq oqitiwshilar mekteptegi praktika waqtinda hámde institutti pitkerip óz betinshe oqitiwshiliq xizmetin baslaǵanlarinda balalar hám eresekler jámaatinda ózlerin erkin tuta aliwdi úyrenedi.

Pedagogikaliq sheberlik bul hár bir tárbiyashiniń aldina úlken juwapkershilikti júkleydi,sebebi, bul tárbiya beriw jeke adamdi qáliplestiriw maqsetinde bir adamniń ekinshi adamǵa tásir jasaytuǵin jámiyetlik qatnasi bolip esaplanadi. Muǵallim óz pánin oqitiw bilim beriw jáne ol arqali oqiwshini moralliq, estetikaliq hám ádep-ikramliliq jaqtan tárbiyalaw máseleleri bul oniń aldina qoyǵan tiykarǵi maqsetleriniń biri boladi. muǵallim óz oqiwshilarina bilim bergende oni oqiwshi ápiwayi qurǵaq qabil etiwden saqlaw kerek. ,uǵan jetisiw ushin muǵallimge pedagogikaliq sheberlik, tájiriybe zárúr boladi. Óz maqsetin toliq iske asiriw ushin pedagog bárhama izlenip bariw kerek. hár bir pedagog mekteptegi mádeniy jumislardiń sheber shlkemlestiriwshisi, eń aldi menen eń jaqsi tárbiyashi bola aliwi kerek.

Sheber muǵallim bul óz jumisinda naǵiz ustazliqta kórsetetuǵin adam. Muǵallim bul eki jaqlama sheber adam:

1. Jeke adamniń psixologiyasin tereń biliwshi.

2. Oqitiw menen tárbiyalaw usillarin tereń ózlestirgen adam. Makarenko A.S. buzilǵan jaslardan haqiyqiy ómirdi súyiwshi, dóretiwshilik miynetti quwanish retinde qabil etetuǵin insanlardi jetilistirip ájayip tabislarǵa eristi. Sheberlik-bul is hárekette kórinedi. Ol pedagogtiń joqari nátiyjelerge erisetuǵin pedagogikaliq is –háreketiniń eń joqarǵi dárejesi menen aniqlanadi, yamasa oqitiw menen joqari hám turaqli túrde jetilistirip barilatuǵin tárbiya óneri áki bolmasa ilimiy bilimler sintezi, uqip hám bilimler metodikaliq óner kónlikpeleri hám muǵallimniń jeke sanali miyneti menen aniqlanadi. Bul jerde aldi menen pedagogikaliq sheberlikke aniqlama bergennekn góre, sheberliktiń mánisi nelerden ibarat hám pedagogikaliq xizmettiń óziniń qanday ekenligine analiz beriw kerek.

Pedagogikaliq xizmettiń ózgesheligi. Hár qanday xizmettegi siyaqli pedagogikaliq xizmet tómendegi komponentlerdi óz ishine aladi: maqset, qural, ob`ekt, sub`ekt. Pedagogikaliq xizmettiń maqseti neden ibarat.

1.Muǵallimniń jumisiniń maqseti jámiyet tárepinen belgilenedi, yaǵniy oniń maqseti oqiwshilar sanasin hár tárepleme rawajlaniwǵa baǵdarlanǵan boliwi tiyis. Pedagogikaliq xizmetti áwladtiń sotsialliq dawam ettiriwshiligin ámelge asiriwǵa qolaylastiriladi. Pedagogikaliq jaǵdayǵa baylanisli muǵallim maqsetten shiǵa otirip waziypani ózi usiniwi kerek.

2. Muǵallimniń xizmeti basqa xizmetlerdi basqariwshi xizmet bolip, bul ózinshe bir oqiwshilardiń is háreketi nátiyjesinde payda bolatuǵin xizmet bolip tabiladi.

3. Basqa adamniń xizmetin basqariwdiń quramaliǵi sonda, pedagogtiń maqseti hámme waqit tárbiyalaniwshiniń keleshegine baǵdarlanǵan. bul maqset oqiwshilarda sen biliwin, islewin, isley biliwi kerek dep talap etedi. Soniń menen birge balalar tek ǵana búgingi kúnin oylap, búgingi kúnniń mashqalasi menen jasaydi, al erteńgi kúnin oylamaydi.bul nárse tárbiyaniń qiyinshiliǵiniń eń tiykari bolip esaplanadi. Pedagog búgingi kúnde jasap, keleshekti dúzedi. Bul álbette qiyin hám quramali jaǵday. Pedagogikaliq miynettiń ózgeshelikleriniń biri sonnan ibarat Suxomlinskiydiń pikiri boyinsha ol kishkene adamdi saqlawi hám qorǵawi kerek. Bul ózine tán ózgeshelik muǵallimnen úlken pedagogikaliq sheberlikti talap etedi. Pedagogikaliq miynettiń ob`ekti adam. Jeke adam aqil, sezim, erk, isenim, ózin-ózi taniw uqsaǵan psixikaliq protsessler qáliplesedi. Pedagogikaliq xizmettiń ob`ektiniń ózgesheligi tómendegilerden turadi.

1. Adam tábiyattiń óli materiallari emes, ol belsendi, qaytalanbaytuǵin jeke sipatlarǵa iye bolip atirǵan waqiyalarǵa ózinshe qatnasi hám túsinigi bar jaratilis bolip tabiladi. Adam óziniń maqseti, motivi jek minezine iye bolǵan pedagogikaliq protsesstiń qatnasiwshisi bolip tabiladi. Solay etip pedagogikaliq xizmettiń ob`ekti bir waqittiń ózinde oniń sub`ekti boladi.

2.Muǵallim bárháma ózgeretuǵin hám ósiwshi adam menen jumis islesedi. Sonliqtan oǵan qatip qalǵan bir háreket penen qatnas jasawǵa bolmaydi. Bul júdá qospali, turaqli dóretiwshilikti izleniwdi talap etedi.

3. Pedagoglar menen birge balaǵa jas óspirimge, balaǵa oni qorshaǵan barliq ómir tosinnan hám hár qiyli baǵdardaǵi háreketler tásir etedi. Sonliqtan pedagogikaliq miynet barliq tásirlerge ózgerisler engizip beriwi tiyis.

Sub`ekt- tárbiyalaniwshiǵa ortaliqtiń (mis pedagogtiń, ata-ananiń jámááttiń) tásir jasawi. Tárbiyalaniwshiǵa tásir etiwdiń tiykarǵi qurali-muǵallimniń jeke basi oniń bilimi, uqibi aqili. Oqiwshilar muǵallimniń is háreketine, sóylew mádeniyatina bilimine , ádebine kiyiniw mádeniyatina h.t.b. itibar bergen halda muǵallimler menen qatnas jasawǵa háreket qiladi. Álbette muǵallim bunday jaǵdaylardi esten shiǵarmawi kerek. Tárbiyaniń basli quralina hár qiyli is hárekettiń túrleri miynet qatnas oyin oqiw kiredi.

Pedagogikaliq xizmet pútin bir komponentten turadi. Ol pedagogika hám psixologiya, muǵallimniń is háreketindegi gumanistlik baǵdardi, kasiplik bilim hám uqipliq, pedagogikaliq etika hám pedagogikaliq texnika boyinsha ilimiy bilimlerdi ózine sińdiredi. Muǵallim miynet xizmetiniń protsessinde óz isiniń haqiyqiy sheberi boladi. Pedagogikaliq sheberlik- bul bárinende burin mektep aldinda turǵan siyasiy hám pedagogikaliq waziypalarǵa muwapiq pedagogikaliq shárayatlardi tabisli sheshiwge muǵallimdi shaqiratuǵin kásiplik bilim uqipliq hám kónlikpelerdi iyelewi.

Muǵallim hadal, isker tabanli reyimli boliwi, bul qásiyetlerdi oqiwshiǵa sińdiriwi tiyis, ol sawatli hám miynet súygish adam boliwi óziniń jumisin sheksiz súyiwi, balalarǵa ata-analarinday qatnas jasawi tiyis. V.A. Suxomlinskiy mektepte muǵallimniń miynetin awirsinatuǵin birde bir pedagogtiń bolmawi kerekligin aytti.

Muǵallim adamdi súyetuǵin oǵada úlken talantqa hám óz miynetine bárinende burin oniń ruwxin sergekligin, aqiliniń aniqliliǵin pikir júrgiziwiniń tazaliǵin, sezimler uǵimliliǵin uzaq jillar boyi saqlaytuǵin balalarǵa sheksiz súyispenshilikti iyelewi kerek, al bunday sipatlarsiz pedagog miyneti azapqa aylanip ketedi. Muǵallimniń óz miynetin hám balalardi súyiw qásiyetleri óz miynetiniń sheberi boliwi ushin pedagogikaliq isbilermenlikti iyelew ushin imkaniyatlar jaratadi.

Kásiplik bilim. Sheber muǵallimniń baǵdarlanǵanliǵiniń negizinde eki umtiliwshiliq- ózi oqitatuǵin pánge qiziǵiwshiliq hám balalar menen múnásibette boliw talapshańliǵi turadi. Kásiplik bilim pedagogikaliq sheberliktiń teoriyaliq tiykari bolip esaplanadi. Muǵallim ilimiy bilimler sistemasin túp-tiykarinan iyelewi kerek. Pedagogika psixologiya páni boyinsha bilimler pedagogikaliq sheberlikti iyelewde úlken rol` oynaydi. Muǵallim jiyi jiyi ózi oqitatuǵin predmet boyinsha bilimlerdi tań qalarliq dárejede iyelewi. Biraq oni oqiwshilarǵa jetkerip bere almawi múmkin. Ilim tiykarlari boyinsha bilimge iye bolǵani menen ayirim muǵallimler klass penen baylanis jasay almaydi.Balalar menen qarama-qarsiliq payda etedi,eregisedi.Buniń bárliǵi tárbiyashiliq uqipliliq xaqqinda jeterli dárejede bilimlerdi iyelemegenliginen derek beredi.Pedagogtiń kásiplik bilimi tiykarinda pedagogikaliq uqip printsiplnr hám qaǵiydalar káliplesedi.Bul printsip hám qaǵiydalardi hár bir pedagog óz tájiriybesi tiykarinda quraydi. Kásiplik bilim metodologiyaliq (rawajlaniwdiń, tárbiyaniń nizamliliǵi), teoriyaliq, metodikaliq, texnologiyaliq jaqtan káliplesiwi kerek. Buniń ushin rawajlanǵan kásiplik pikir júrgiziw,tańlay biliw, aniqlay biliw uqibi kerek boladi.

Pedagogikaliq uqipliliq. Pedagogikaliq sheberliktiń eń bir áxmiyetli elementiniń biri bul pedagogikaliq is-háreket uqipliliq bolip esaplanadi. Eń áxmiyetlisi jetekshi uqipliliqti tańlap aliwdan ibarat bolip, olarsiz muǵallim óz isiniń sheberi bola almaydi. Muǵallimniń kásiplik jumisiniń tabisli boliwi pedagogikaliq uqipliliqlarǵa baylanisli. Ol bir neshe komponentlerden turadi. Pedagogikaliq uqipliliqti biz shártli túrde úshke bólemiz.

Jeke uqipliliq, didaktikaliq uqipliliq hám shólkemlestiriwshilik uqipliliǵi.

Jeke uqipliliq balalarǵa beyimlilikten baslanadi. Beyimlilik degende biz balaǵa súyispenshilikti olar menen qarim-qatnasta boliwdi, balalarǵa jaqsi tilekler aytiwdi túsinemiz. Olarǵa júdá diqqatli hám názik sezimli boliwi kerek. Uqipliliq jáne bir komponentten yaǵniy sabirliliq hám ózin-ózi tuta biliwshilik. Muǵallim hár qanday jaǵdayda ózin sabirli tutiwi,diqqatli boliwi kerek, óz temperamentin basqara aliwi, minez-qulqin qadaǵalay biliwi hám olardi duris paydalaniwdi yaddan shiǵarmawi kerek.

Didaktikaliq uqipliliqqa túsindiriw,pikirdi aniq etip jetkeriw jatadi. Bunday uqipqa iye muǵallimler qiyin materiallardi ápiwayilastirip, awirdi jeńillestirip oqiwshilardiń sanasina toliq jetkerip bere aladi. Bunday jaǵdayda oqiwshiniń psixologiyasin esapqa aliwi kerek. Xázirgi waqitta hár qiyli ilimpazlardiń izertlewlerine tiykarlana otirip pedagogikaliq xizmettiń alti jetekshi uqipliliǵin kórsetiwi múmkin.

1.Kommunikativlik yaǵniy adamlarǵa jaqsi til tabiwshiliqta qatnas jasay biliw uqibi.

2. Pertseptiv kabilet-sezgirlik, empatiya, pedagogikaliq entuitsiya.

3.Erikli tásir jasaw hám logikaliq isendiriwge uqipliliq.

4. Kúshli sezimge turaqliliq.yaǵniy ózin-ózi basqara biliw uqipliliǵi.

5.Optimistlik boljaw uqibi.

6. Dóretiwshilikke bolǵan uqipliliq.

Hár bir muǵallim óziniń uqibin tekseriwdi qatnas jasay biliw uqibinan baslaw kerek. Sebebi balalar menen jaqsi til taba biliw hám qanaatlaniw sezimi óz kásibine degen súyispenshilikti qorǵap qaladi. Uqipti qorǵaw júdá quramali sana ol tek kórgende esitkende payda bolmastan, al diqqat awdarilǵan tárepke qaray qiziǵiwshiliq artqanda, sonday-aq maǵliwmatlardi qayta islew boyinsha aqildiń kúshli jumis islewinde payda boladi. Baqlaw hám tájiriybeler islew adamdaǵi sezgirlik uqibiniń rawajlaniwina tiykar boladi. Sheber boliw degen sóz- bul pedagogikaliq protsesstiń barisin aldin ala boljaw. Bunda xesh qanday jasirin sir joq. V.A. Suxomlinskiydiń aytqaninday ǴAldi menen bala júreginiń háreketin biliw kerekǴ .

Dinamizm- bul isendiriw hám biylep aliw uqibi, bul ishki energiya tásir etiw háreketleriniń hár qiyli jańasha usili.Dinamizm kúshli sezimtalliq turaqliliq penen baylanisli. Pedagogtiń ózin-ózi basqara biliwi kúshli sezimtalliq turaqliliǵin keltirip shiǵaradi hám ol hár qanday jaǵdaylarda ózin-ózi basqara aliwina múmkinshilik beredi.

Optimistlik boljay biliwshilik jetekshi kásiplik pedagogikaliq uqipliliqtiń baslawshisi bolip tabiladi. Optimizm – bul keleshekke iseniw, tabisqa iseniw, kewil xoshliq.

Pedagogikaliq texnika muǵallimlerge oqiwshilarǵa hám olardiń ata-analari menen qatnas jasaǵanda duris jol-joba kórsetiw múmkinshiligin bildiredi. Balalar menen ádepli, sipayi qatnas jasaw, sózlerdiń aytiliwi, mimikani, qol háreketin duris tańlawdiń barliǵi pedagogkaliq texnika túsinigine kiredi. A.S. Makarenkoniń kórsetiwi boyinsha ( beri kel degen sózdi 15-20 túrli dawis penen aytip úyrengende bet álpetinde denesinde hám dawisinda 20 túrli biliner-bilinbes ózgerislerdi islep úyrengennen keyin ol xaqiyqi sheber bolǵan. A.S. Makarenkoniń aytiwi boyinsha pedagogikaliq texnika bul dawis basshiliq etiw iskusstvosi kóz-qarastan paydalaniw sheberligi degen sóz.

Pedagogikaliq jaǵday hám pedagogikaliq másele. Pedagogikaliq másele bul pedagogikaliq sheberliktiń tiykarǵi dárejesi oni sheshiw pedagogtiń kásiplik dárejesin kórsetedi. Pedagogikaliq másele bul payda bolǵan pedagogikaliq sitwatsiyani túsiniw hám sheshiw jańa dárejege jetkeriw bolip esaplanadi. Barliq pedagogikaliq xizmet pedagogikaliq jaǵdaylardiń dizbeginen turadi. Olarǵa muǵallimler hám oqiwshilar tárepinen oylamaǵan jerde hám arnawli túrde dúziledi.

Oqiw baslandi deyik. Klassqa keshikken oqiwshi kirip keldi. Bul pedagogikaliq jaǵday úyge tapsirmani tekseriw bir neshe oqiwshilar sabaqqa tayarlanbay kelgen- bulda sitwatsiya h.t.b. Bul barliq waqitta konfliktti ( kelispewshilikti) payda etpeydi. Biraq kútilgen nárse menen xaqiyqatliq arasindaǵi qarama-qarsiliq keltirip shiǵaradi. Bul pedagogikaliq jaǵdaydi muǵallim túsinedi hám ózi ushin máseleni payda etedi. Strategiyaliq hárakterde( oqiwshilarda juwapkershilikti, shólkemleskenlik sezimlerdi talay tárbiyalaw) taktikaliq hárakterde( bilimdi esapqa aliw hám tekseriw qurallarin islep shiǵiw, sabaqti biliw iskerligin jetilistiriw) pedagogikaliq jaǵdayda ( oqimaǵanlardi, keshikkenlerdi sabaq waqtinda basqa jaqqa kewil bólgenlerdi qalay etip esapqa aliwǵa boladi. Bul jerde muǵallimniń sheberligi hár qanday pedagogikaliq jaǵdaydi máselelerge aylandira biliw uqibinda kórinedi.

Solay etip pedagogikaliq xizmeti duris baǵdarda basqarilǵan jaǵdayda ǵana hár qanday sitwatsiya máselege aylaniwi múmkin. Másele bir neshe sheshimge iye boliwi múmkin. Jaqsi nátiyjege erisiw muǵallimniń bilimine, kabiletine, texnikani iyelewine baylanisli boladi.

Tabisli islew ushin hár bir muǵallim pedagogikaliq sheberlikke iye boliwi zárúr. Pedagogikaliq sheberlik iyesi óz miynetin sariplap úlken nátiyjege erisedi. Dóretiwshilik oniń bárhá járdemshisi boladi.

Pedagogikaliq sheberliktiń eń áhmiyetli elementleriniń biri-bul pedagogikaliq is-háreketke qábiletlilik bolip esaplanadi. Qábilet hámme insanlarda bar bolip, ol hámmede birdey bolmaydi: birewde joqari, birewde orta hám birewde tómen dárejede boliwi múmkin. Tek ǵana aqili zayil adamlarda qábiletti ushirata almaymiz. Mektep oqitiwshisiniń tiykarǵi xizmeti insandi qáliplestiriwge qaratilǵan.

Qábiletlilik xizmet protsessinde payda boladi hám rawajlanadi, qábiletlilikti rawajlandiriw ushin ziyreklilik, aqilliliq, talant, yaǵniy insan nerv sistemasinda anatomo-fiziologik qásiyet boliwi da zárúr. Oqitiwshiniń ayirim psixikaliq protsessleri onda shaxsqa tán sipatlardiń sonday kompleksin quraydi, buni pedagogikaliq qábilet dep atawǵa boladi. Eń áhmiyetlisi jetekshi qábiletlilikti tańlap aliwdan ibarat bolip, olarsiz muǵallim óz isiniń sheberi bola almaydi. Muǵallimniń kásiplik jumisiniń tabisli boliwi pedagogikaliq uqipliliqlarǵa baylanisli. Pedagogikaliq qábilet muǵallimshilik tarawda tabisli islew ushin tiykar bolip tabiladi.

Qábilet - shaxstiń belgili bir xizmet barisindaǵi ziyrekligi hám oniń óz jumisin tabisli orinlawindaǵi sub`ektiv shart-sharayatlardi sipatlawshi jeke psixikaliq qásiyet bolip esaplanadi.

2. Pedagogikaliq iskerliktiń nátiyjeli boliwi ushin muǵallimde qábilettiń tómendegi túrleri boliwi hám tárbiyalap jetilistiriliwi lazim.

1. Biliw qábileti -bul pánniń tiyisli bir tarawlarina tán (matematika, fizika, biologiya, ádebiyat x.t.b) qábilet bolip tabiladi. Bunday qábiletke iye bolǵan muǵallim pándi oqiw kursi menen sheklenbey, bir qansha keń hám tereńirek úyrenedi, óz páni tarawindaǵi ózgerislerdi bárhá baqlap baradi,izertlewler júrgizedi.

2. Baqlawshiliq qábileti- oqiwshiniń, tárbiyalaniwshiniń ishki dúńyasina kire aliw qábileti, oqiwshi jekkeligin hám oniń waqitshaliq ruwxiy jaǵdayin júdá jaqsi túsine biliwi menen baylanisli boladi. Bunday muǵallim oqiwshiniń psixologiya-sindaǵi kózge ilinbeytuǵin ózgerislerdi tez bayqaydi. Oqiwshilar bunday muǵallimlerdi tez bayqaydi. Oqiwshilar bunday muǵallimler haqqinda «Oqiwshiniń qapa bolǵanliǵin, yaki sabaq tayarlamaǵan-liǵin kózinen biledi, qaralmay turǵanǵa usaydi, biraq hámme nárseni kórip turadi»- deydi.

3. Sóylew qábileti- sóz járdeminde, sonday-aq qarim-qatnas quraminda óz pikirin hám sezimlerin aniq hám ayqin táriyplew qábileti. Bul oqitiwshiliq kásibi ushin júdá zárur.

Muǵallimniń sózi bárhá sabaqta oqiwshilarǵa qaratilǵan boladi. Pikirdiń táriypleniwi oqiwshilar ushin aniq, ápiwayi, túsinikli boliwi shárt.

Muǵallimniń bayan etiwi oqiwshilardiń pikirin hám diqqatin maksimal dárejede aktivlestiriwge qaratilǵan: muǵallim oqiwshilar aldina sorawlar qoyip, olardi áste aqirin tuwri juwap beriwge úyretedi, oqiwshilardiń diqqatin kúsheytedi hám pikirin tereńlestiredi. Sonday-aq orinli xázillesiw jeńil sózdi jańlandirip jiberedi hám oni oqiwshi tez úyrenedi.

Muǵallimniń sózi aniq, janli obrazli, mánisi jaǵina ayqin, mánili boliwi shárt. Bir túrdegi uzin, zeriktiretuǵin sóz tezde oqiwshilardi sharshatadi, olardi jalqaw qilip qoyadi. Ayirim muǵallimler tez sóyleytuǵin, al basqalari ásten asiqpay sóyleytuǵin boladi. Biraq oqiwshilardiń ózlestiriwi ushin ortasha, janli sóz jaqsi nátiyje beriwin esten shiǵarmaw kerek. Asiǵisliq penen sóylew sabaqti ózlestiriwge kesent beredi hám balalardi tez sharshatip qoyadi. Hádden tisqari asiqpay áste sóylew zerigiwshilik alip keledi Hádden tisqari keskin hám baqirip sóylew oqiwshilarǵa keri tásir etedi. Muǵallimniń hálsiz hawazi jaman estiledi. Kóbinese bir neshe ret tákirarlanatuǵin bir qiyli sóz hám háreketler adamniń ashiwina tiyedi.

4. Abiroy arttira aliw qábileti. Oqiwshilarǵa tuwridan tuwri emotsional erikli tásir kórsetiw hám sol tiykarda abiroyǵa erise aliw. Abiroy tek sol tiykarda emes, bálki muǵallimniń óz pánin jaqsi biliwi, mexriybanliǵi, mulayimliliǵi x.t.b tiykarinda da erisedi. Bul qábilet muǵallimniń jeke sipatlariniń pútin bir jiyindisi, sonday-aq oniń erk sipatlarina (shidamliliǵi, talap-shańliǵi h.t.b.).Sonday-aq oqiwshilarǵa tálim-tárbiya beriw waziy-pasin seziwge, óziniń haq ekenligine iseniwge, bul isenimdi oqiwshilarǵa jetkize aliw jaǵdaylarina da baylanisli.

Oqiwshilarǵa qopalliq qilmaytuǵin, qoriqpaytuǵin, tuwri talap qoya alatuǵin muǵallimdi judá xúrmet etedi, muǵallimniń bosańliǵin, eriksizligin jaqtirmaydi.

5. Tuwri qarim-qatnas jasay aliw qábileti- balalarǵa jaqinlasa aliw, olar menen pedagogikaliq jaqtan júdá nátiyjeli óz-ara múnásibetler ornata aliw qábileti.

6. Keleshekti kóre biliw qábileti- Óz is-háreketleriniń aqibetin kóre biliw oqiwshiniń keleshekte qanday adam boliwin kóz aldina keltire aliw,tárbiyalaniwshida qanday qásiyetlerdiń barliǵin aldinan ayta biliw qábileti pedagogikaliq optimizmge, tárbiyaniń kúshine baylanisli.

7. Diqqatti jámlep aliw qábileti- muǵallim ushin diqqattiń barliq qásiyetleri- kúshi, kóshiwsheńligi, qabil ete aliwi menen táriyplenedi. Diqqatti bir waqitta jámley aliw qábileti muǵallim ushin ayriqsha áhmiyetke iye. Qábiletli, tájireybeli muǵallim sabaqti bayan etiw mazmunin hám túrlerin, óz pikirin(yaki oqiwshi-niń pikirin) diqqat penen baqlaydi. Tájiriybesiz muǵallim kóbinese sabaqti bayan etiwge berilip ketip, oqiwshilardi itibardan shette qaldiradi, baqlamay qoyadi.

3. Eń áhmiyetlisi biz ushin jeketshi qábiletlilikti tańlap aliwdan ibarat bolip, olarsiz muǵallim óz isiniń sheberi bola almaydi. Egerde barliq jetekshi qábiletliliklerdi birlestiriwshi eń basli, tiykarǵi qábiletlilik haqqinda sóz etsek- bul álbette shaxs sipatinda qáliplesken, ósip baratirǵan adamǵa-ob`ektke bolǵan sezimtalliq bolip esaplanadi.

Jetekshi qábiletliliklerden empatiya hám pertseptiv qábiletlerdi atap ótsek boladi.

Empatiya-basqa adamlardiń psixikaliq jaǵdaylarin túsiniw hám olardiń dártin bólise aliw qábileti bolip esaplanadi.

Pertseptiv qábileti- túsiniw protsessiniń tiykarǵi dúzilisi,bul túsiniw, seziw ob`ektlerin bilip aliw hám oni este saqlaw obrazlari menen salistiriwdan ibarat boladi.

Kúshli rawajlanǵan pertseptiv qábiletler- bular balalar menen jaqinnan qarim- qatnas jasawǵa qolayliliqlar jaratadi. Soniń ishinde kásiplik sezgirlik hám baqlawshiliq úlken áhmiyetke iye. Egerde muǵallim oqiwshiniń sirtqi kórinisine qarap, oniń ishki jaǵdaylarin tez hám duris túsine almasa, oniń qiliq-qilwalariniń sebeplerin túsinbese, sezbese qalayinsha durisli sheshim qabil ete aladi. Soniń ushinda baqlawshiliq qábileti- bul júdá quramali protsess. Ol tek ǵana kóriw, esite aliw menen sheklenip qoymay, bizlerdiń diqqat awdarǵan nárselerimizge bolǵan qiziǵiwshiliqtiń boliwi, jánede alinǵan barliq informatsiyalardi qayta islewde aqildi jaqsi isletiw qábileti bolip tabiladi.

Baqlawshiliq hám tájiriybe intuitsiya dep atalatuǵin qábilettiń rawajlaniwina tiykar jasaydi. A.S. Makarenko óziniń «Pedagogi-kaliq poema» dep ataliwshi kitabinda bilay dep jazǵan: «Sol waqitta meniń kózim jeterli dárejede ótkir edi, men bir qaraǵannan-aq, sirtqi kórinisinen, dene qurilisinan, dawisinan, júrisinen, jáne qanday da elespesiz qiliqlarinan, bálki iyisinen hár qanday jaǵdayda bul shiyki nárseden qanday ónim aliw múmkin ekenligin shamalap aniq ayta alatuǵin edim».

Sheber boliw-demek pedagogikaliq protsesstiń barisin, hár qiyli jaǵdayda payda bolatuǵin qiyinshiliqlardi aldin ala seziw. Bunday qábiletlerdiń qáliplesiwi júdá quramali, qiyin bolǵani menen talapshań muǵallimlerde jaqsi rawajlaniwi múmkin. Pedagog ushin eń áhmiyetli nárse -bul tek ǵana bar nárselerdi analizlew yamasa aldin ala boljaw menen shekleniw emes, al empatiya-yaǵniy muǵallim ózin oqiwshiniń ornina tura aliw qábileti, oniń pozitsiyasinda, pikirinde tura aliw, oniń qiziǵiwshiliqlarin, kóz qaraslarin, quwanish hám qayǵisin bólise aliw mumkinshiligi. Suxomlinskiy V.A.niń pikirinshe: «Eń dáslep balalar júreginiń háreketin túsiniw kerek.»

4. Jetekshi uqipliliqlardi biz jáne bir neshe bóleklerge bólemiz. Soniń ishinde jeke qábiletlilik tiykarǵi orindi iyeleydi.

Jeke qábilet- bul balalarǵa beyimlilikten baslanadi. Beyimlilik degende-biz balaǵa bolǵan súyispenshilikti, olar menen qarim-qatnasta boliwdi,balalarǵa jaqsi tilekler aytiwdi túsinemiz. Olarǵa júdá diqqatli hám júdá názik sezimli boliwi kerek. Qábiletlilik jáne bir komponentten, yaǵniy sabirliliq hám ózin-ózi tuta biliwshilik. Muǵallim hár qanday jaǵdayda da ózin sabirli tutiwi, diqqatli boliwi, óz temperamentin basqara aliwi, minez-qulqin qadaǵalay biliwi hám olardi duris qollaniwdi yadinan shiǵarmaw kerek.

Didaktikaliq qábilet- bul oqiw materialin oqiwshilarǵa túsinikli etip bayan ete aliwi,oqiwshilardi erkin pikirlewge qiziǵiwshiliqti oyatiw qábileti bolip tabiladi.

Muǵallim zárur jaǵdayda oqiw materiallarin ózgerttire aliwi, qiyin nárseni ańsat, quramali nárseni ápiwayilastirip, aniq emes nárseni túsinikli qilip oqiwshilarǵa jetkere aliwi zárur.Bunday jaǵdayda oqiwshilardiń psixikasin esapqa aliw shárt. Bunday qábiletke iye muǵallimler oqiwshilardiń bilim hám er jetiw dárejesin esapqa aladi. Olardiń neni biliwi, neni bilmesliligin, neni umitip qoyǵanliǵin kóz aldina keltiredi.

Qábiletli oqitiwshi sabaq materialin túsindiriw protsessinde oqiwshilardiń qalay ózlestirip atirǵanliliǵin bir qansha belgiler tiykarinda bayqap aladi hám zárur hallarda bayan qiliw usilin ózgerttiredi.

Shólkemlestiriwshilik qábileti- bul birinshiden oqiwshilar kollektivin shólkemlestiriw, zárur waziypalardi sheshiwge iytermelew, olardiń sanasin rawajlandiriwǵa qaratilǵan boladi, ekinshiden, óz isin tuwri shólkemlestiriwdi názerde tutadi. Óz isin shólkemlestiriw degende isti tuwri jobalastira aliw hám oni baqlaw názerde tutiladi. Tájiriybeli muǵallimlerde waqitti ózine tán seziw,jumisti waqitqa qarap tuwri bólistiriw, belgilengen muddetke úlgeriw qásiyeti payda boladi.

Konstruktivlik qábilet- bul oqitiwshiniń óz jumislarin jaqsilap, aldin ala rejelestire aliw múmkinshiligi.

Kommunikativlik qábilet- bul yaǵniy adamlar menen jaqsi til tabiwshiliqta qatnas jasay biliw qábileti. Balalar menen jaqsi til tabisa biliw-bul muǵallimlerde qanaatlaniw sezimin payda etedi hám muǵallimniń óz kásibine degen súyispenshiligin qorǵap qaladi.

Biliw qábileti-bul oqiw materiallarin tereń iyelew hám oni ózlestirip aliw bolip tabiladi.

Kóp sanli oqitiwshi, tárbiyashi hámde ilimiy xizmetkerler qábilet haqqinda: «Shaxstiń qaysi sipatlarin siz pedagogikaliq qábilet dep esaplaysiz»-degen sorawina tómendegishe juwap beredi:

1. Óz jumisina muhabbati, balalar menen islesiwge qiziǵiw:,

2. Joqari mádeniyatli, úlken abroyin (ózine qarata aliw) islete aliw,

3 Ótiletuǵin sabaqqa qábilet, oni jaqsi biliwi, oǵan qiziǵiwi,

4. Pedagogikaliq taktqa iye boliw.

5. Miynetke qábiletli, miynet súygishlik.

6. Balalar kollektivine aralasip ketiw qábileti.

7. Balalarǵa muhabbat

8. Háreketsheńlik

9. Miynetke dóretiwshilik penen qatnasiw

10. Shólkemlestiriwshilik qábiletleri

11. Juwapkershilikti seziw

12. Tárbiya hám bilimlerdiń pútinligi.

Muǵallim tárbiyashi hár qanday jaǵdaylarda da bir neshe sipatlarǵa-aniq maqsetti gózlew, miynet súygishlik, kishipeyillik siyaqli sipatlarǵa da iye boliwi kerek.

Ózbekstan óziniń Ǵárezsizligine eriskennen siyasiy hám ekanomikaliq jaqtan ǵana emes, al ilimdi, bilimlendiriwdi, mádeniyatti, kórkem ónerdi rawajlandiriwda, adamlardiń jańa zamanǵa sáykes milliy sanani hám kóz qarasti qáliplestiriwdi sezerlik dárejede alǵa ilgerlewge erisildi. Bul waziypalardi orinlawda mekteptiń roli hám orni ayriqsha. Mekteptiń aldina qoyilǵan waziypani orinlawda muǵallim basli tulǵa esaplanadi.

Mektep oqiwshilariniń bilimli, ádep-ikramli, mádeniyatli bolip jetilisiwi bárinen beter muǵallimniń jumisina baylanisli, atap aytqandi oniń bilim dárejesine, oqitiw sheberligine hám óz ústinde tinbay islewine baylanisli:

Mekteptegi balalardi oqitiw hám tárbiyalaw isi sabaq formasinda ámelge asiriladi. Sabaq degenimiz ne:

Muǵallimniń keste tiykarinda belgili waqit dawaminda oqiwshilar menen alip baratuǵin oqitiw hám tárbiyalaw protsessine aytamiz.

Balalardi oqitiw bilim beriw hám tárbiyalaw oǵada qiyin, uzaq dawam etetuǵin hám juwapkerli waziypa esaplanadi. Sonliqtan hár bir muǵallimnen kúndelikli sabaqlarǵa puqta tayarliq, Óz ústinde tinbay isleniwdi talap etedi.

“Haqiyqqiy muǵallim boliw ushin”- dep jazǵan edi danalar tek muǵallim boliwǵa umtiliw jetkiliksiz, al muǵallim bolip tuwiliw kerek. Olay bolsa muǵallimniń jumisiniń tabisli boliwi oniń pedagogikaliq qábiletine baylanisli, sol qábiletlerdiń biri kommunikativlik qábilet. Til taba biliwshilik perspektivlik qábiletlilikti rawajlandiriwǵa járdem beredi. Eger muǵallim oqiwshilardiń ishki jaǵdayin duris baqlay almasa maqsetke qaratilǵan qarar qabil ete almaydi.

Balalar tárbiyasinda muǵallimniń atqaratuǵin xizmeti ayriqsha. Sotsialliq psixologiya teoriyasin hám pedagogikaliq qatnis jasaw tájriybesin úyreniw tiykarinda kommunikativlik tásir jasawdiń eki tiykarǵi usilin ajiralip shiǵariwǵa boladi, yaǵniy sóz benen tásir etiw, isendiriw hám boysindiriw. Pedagogtiń hár qanday tásir etiwi, tárbiyalaniwshilardiń oy-pikiriniń, órisiniń, seziminiń rawajlaniwina tiykarlanǵan. Ósip baratirǵan adam ortaliq, tábiyat penen barliq waqitta qatnasta boladi. Usi qatnas nátiyjesinde onda isenim payda boladi, yaǵniy bilim, kóz qaraslar, hám qarim-qatnas sistemalari, minez-quliq normasi qáliplesedi.

Isenim shin hám (jeke adamdi) jalǵan bolip keledi. Shin isenimler real Haqiyqatliq penen tura keledi hám jeke adamdi jámiyetlik bahali etedi, óziniń shin isenimliklerin qorǵay otirip adam ólimge de tayar turadi. Jalǵan isenim bul adamdi qáte, ziyanli qiliq-qilwalarǵa baslaydi. Jalǵan isenim unamsiz jaman, keri kóz-qaraslarda hám óziniq hám basqalardiń turmista toplaǵan hár-qiyli keri tájriybeleri tiykarinda payda boladi. Bizler mektepte usinday jalǵan isenimdegi balalardi kóplep ushiratamiz. Bizler olardi bile alamiz ba.

Jalǵan isenimler:

1. Ayriqsha oqiw jaqsi emes, tek “maqtanshaq”, yadlap aytatuǵinlar oqiydi.

2. Ózin kemshiliksiz, jaqsi alip júriw bul ózin kórsetiw ushin jaǵiniw jaǵimpazliq, til alǵishliq, demek oqiwshi muǵallimnen hár qiyli eskertiwler alip turiw kerek, bolmasa oni siylamaydi.

3. Muǵallimlerdi aldaw-aqilliliq hám tapqirliliqtiń belgisi.

4. Mekteptegi tártip normalarin kózge ilmew, mensinbew, barliq waqitta muǵallimlerdiń sinaǵinda, tekseriwinde boliwi tek kúshli hárakterdegi qolinan keledi.

5. Barliq kúsh-jigeri menen berilip islehi kerek emes kúsh jumsaw.

6. Muǵallimniń aytqanin tińlay bermew kerek, bolmasa jumsay beredi.

Bunday jalǵan isenimlerdi qayta quriw muǵallimnen uzaq dawam etken kúshti talap etedi. Buniń ushin klass jámáátinde janli jámiyetlik pikirdi payda etiw, arnawli bahali jeke ómirlik tájriybeden hár qiyli misallar keltiriw, qáte isenimlerdi biykarǵa shiǵariw kerek.

Jalǵan isenimlerdi saplastiriwda pedagog Kochetov tómendegi ayirim usillardi kórsetedi.

1. Balaniń ózin basqalar menen salistirip kóriwge májbúrlew. Ózi menen qarsi pikirdegi, biraq ózi ushin qiziqli bolǵan adam menen jaǵinnan tanistiriw. Mis: Bala oqiǵisi kelmeydi, al oniń dostisi kóp oqiydi hám kóp biledi hám oniń menen hesh qanday maqtanshaq yamasa yadlap aliwshi bolip kórinbeydi.

2. Óte jaramsiz sóz-qaraslar hám isenimler keleshekte nege ákelip soǵatuǵinliǵin túsindiriw. Mis: Usinday kemshilik penen kóp qiynalǵan, óz ómirin zayalaǵan erkinlikten abiray-insaptan ayrilǵan adam tuwrali aytip bariw kerek. Dáslep ol ózin kúshli dep sezgen, al turmis oniń ázziligin, jamanliǵin dáliyllegenligi haqqinda gúrrińler aytip beriw turmistan misallar keltiriw kinofil`mler kórsetiwler h.t.b.

3. Jas óspirimniń pikir júritiwin jaqsilaw. Mis: eger hámme oqiwshilar muǵallimdi alday berse minez-quliq qádelerine boysinbasa buniń aqibeti ne boladi.

4. Tárbiyalaniwshilardiń óz pikirin ashiq ayta biliwge úyretiw óziniń oyin, kóz-qarasin qorǵap hám dáliyllep beriwge tárbiyalaw krujok, sportqa qatnasiw. Adamniń isenimi komponentten turadi. Bilim, sezim, minez-quliq. Isenimge túsinemen, oylanaman, ózime qabil etemen usi menen óz xizmetimdi hám minez-qulqimdi basshiliq etemen degen formula kelip shiǵadi.

2 Isenimdi bilimler kóz-qaraslar sistemasi hám minez-quliq normasi isenim olardiń dúziliw qurali dep qaraw kerek. Isendiriwdiń járdemi menen jańa kóz-qaraslar, qarim-qatnaslar payda bolip yamasa qáte kóz-qaraslar hám qatnas ózgeredi. Isendiriw formasi bolip disputlar, muǵallimniń gúrrińleri jeke misallar xizmet etedi. Isendiriw tásir etiw metodi bolip tómendegi talaplarǵa juwap beriw kerek.

1. Isendiriw tásir etiw metodi bolip mazmunli hám formasi balalardi jas ózgesheligine juwap beriw kerek. Mis: Kishi mektep jasindaǵi balalarǵa misal retinde ertekler, ańizlar, fantastikaliq gúrrińler aytiw, dúńya tanitiw, adamgershilik ruwxiy dúńyasin úyretiw tuwrali aytiw.

2. Isendiriw tárbiyalaniwshiniń jeke ózgesheligin esapqa alǵan halda dúzilgen boliwi kerek. Oqiwshiniń shin ómirlik pozitsiyasin biliw zárúr.

3. Isendiriw uliwmalastirilǵan jaǵdaydi hám ayqin faktlerdi, misallardi iyelew kerek. Kishi mektep jasinda kórsetiw bir neshe obrazli qurallardan paydalaniw maqsetke muwapiq bolip tabiladi.

1Basqalardi isendire otirip tárbiyashi óziniń aytip atirǵan hár bir sózine tereń iseniw kerek.

Aytilǵan pikir, oy-sezim birlikte bolsa ǵana isendiriw metodi balaǵa tásirli boladi. Isendiriw menen bir qatarda pedagogikaliq tásir etiw metodi esabinda pedagogikaliq protsesste boysindiriw úlken áhmiyetke iye. Boysindiriw bul adamlardiń qatnas jasaw hám xizmet etiw protsessindegi bir neshe tásir etiw quraliniń biri. Oniń tiykarǵi ózgesheligi sonda ol adam psixikasina hám minez-qulqina oǵan bildirmesten, sezdirmesten tásir etedi, oniń jeke psixikaliq strukturasina qadaǵalawsiz kirip hám kúndelikli turmista qiliq-qilwa háreket etiw, maqset etiw formasinda iske asadi. Duris shólkemlestirilgen boysindiriw formalari oqiwshilardiń hár qiyli túrleri pedagogikaliq tásir etiw qurallarin bayitadi, muǵallimlerge oqiwshilar menen jaqsi jeke qatnas jasawda múmkinshilikler tuwdiradi.

Boysindiriw tómendegi túrlerge bólinedi.

1. Boysindiriwshi tásirlerge baylanisli

a. Basqa adamniń tásir etiwi arqali boysiniw

b. Ózin-ózi isendiriw

2. Sub`ekttiń jaǵdayina baylaisli miyine sińdiriw

4. Aldin-ala oylanilǵan hám aldin-ala oylanilmaǵan boysindiriw.

Aldin-ala oylap islengen boysindiriwǵa muǵallim óziniń aldina qoyǵan maqsetke jetiw ushin psixologiyaliq tásir etiwdi duris shólkemlestiredi. Mis: Besinshi klass oqiwshisi júdá uyalshaq bolsin, bala júdá tómen bahaǵa oqiydi.

Qaraqalpaq tili muǵallimi óziniń bir sabaǵinda bilay deydi:

Sizlerdiń jazǵan shiǵarmalarińizdi tekserdim.

Siz jaqsi jazilǵan shiǵarmalardiń biri Murattiki. Murat jańsi. Tur ornińnan. Sen úyge berilgen tapsirmani qatti hám isenimli túrde ayta alasań, qáne doskaǵa shiq .

Al aldin-ala oylanilǵan boysindiriw óz aldina belgili bir pikirdi, oydi, háreketti, tásir etiw qurallarin maqset etip qoyadi. Kópshilik waqitta muǵallimler ózleride sezbeydi, oniń kúndegi ádetke aylanǵan baqirisi, sóylewi bir balaniń izine túsip alip bir sózdi qaytalay beriwi balaǵa kúshli tásir etedi. Oniń miyine sińip qaladi. Ol ádettegidey qaytalaydi. Sen aqmaqsań. Hámme waqittaǵiday qopalsań, biyádep, turpayi, ójetseń, barliq waqitta oylanbay aqilsiz sózlerdi sóyleyseń. Men bilemen sen hesh waqitta dúzelmeyseń. Qolińnan hesh nárse kelmeydi, orinlay almaysań, úyińde seni hesh jumsamaǵan. Qanday ata-ana tárbiyalaǵan seni. Bunda muǵallim hesh qanday oylanbastan tárbiyalaniwǵa keri tásir jasap atir.

Onda óziniń kúshine isenbewshilik, óziniń kemshiliklerin hesh qashandúzetiw múmkin emes degen oy balaniń barliq diqqatin biylep aladi hám bala usi meniń bolǵanim, jaqsi bolalmayman, meniń qolimnan hesh nárse kelmeydi, degen pikirge keledi. Mis: Jas muǵallim óziniń oqiwshilariniń imtixanǵa jaqsi tayarlaniwi ushin jil boyina olarǵa imtixan sizlerdiń nege uqipli ekenligińizi kórsetedi, ele sizler oylamay-aq qoyiń, ańsat ótip ketemiz dep. Sizlerdiń barliq kelesheklerińiz imtixanda belgili boladi dep qaytalap keledi.

Nátiyjede kópshilik oqiwshilar imtixanniń waqtinda óziniń múmkinshiliklerinen de beter aytarliqtan tómen nátiyjeni kórsetip bes bahasina oqip júrgen oqiwshilar da zordan úsh aladi. Muǵallim hayran qaldi. Oniń jil boyina balalardi imtixan tapsiriwǵa degen qorqiwǵa hám ózleriniń kúshlerine isenbewshilikti miyine sińirip kelgen.

Balalardiń biliw, oqiw xizmetin toqtatip tasladi.

Ayirim waqitlari, muǵallimler hákis, keri sózler menen tásir etetuǵin tárbiyashilardi kóplep ushirastiradi. Usinday keri isenim menen balaniń mienz-qulqi ózgerip ketedi. Nátiyjede hár qiyli konflekt payda boladi.

Mis: Roza ortasha uqipli qiz, bosańlaw, onsha asiqpaydi, birden jaman oqiytuǵin bolip qaldi.

Ne ushin tómenlep ketkenligin sebebin sorasa, ol muǵallimlerge hesh qiylanbay arqayin juwap beredi. Basim islemeydi, aqmaqpan Á Swylesiwlerde aniq boladi. Ol úy tapsirmasin orinlap otirǵanda oniń qasina kempir apasi otirip alip, oniq Wsten qiymildaǵanina, bosańliǵina ashiwlanip. Seniń basiń islemeydi, awishsań, dep balani isendirip taslaǵani málim boldi.

Nátiyjelerine qaray tásir etiwshi boysindiriwlar jaqsi hám jaman boliwi múmkin.

1. Jaqsi-bunda jaqsi psixologiyaliq sanlarda payda bolip (ádetler, qiziǵiwlar, kóz-qaraslar, qarim-qatnaslar)

2. Jaman isenimde, bulda adamdi hár qiyli jaman psixologiyaliq sana, ózgeshelik hám jaǵdaylar payda boladi. (ya óziń tómen bahalaw, juwapkershilik, biyparwaliq h.t.b)

Pedagogikalıq takt hám etika. Pedagogikalıq texnika haqqında túsinik. Pedagogikalıq texnikanı qáliplestiriw metodikası. Sóylew texnikası hám mádeniyatı. Oqıtıwshı miynetin ilmiy shólkemlestiriw. Óz-ózin tárbiyalaw hám óz ústinde islew. Pedagogikalıq tájriybeni toplaw sisteması

REJE:

1. Pedagogikaliq takt ha`m pedagogikaliq etika haqqinda tu`sinik

2. Pedagogikalıq texnika

3. Sóylew texnikası

4. Miynetin ilmiy shólkemlestiriw

5. Óz ústinde islew

6. Tájriybe toplaw
Etika bilimnin en negizgi mashkalalarinin biri-jeke maqset penen uliwma maqsettin oz-ara qatnasin ornatiw. Usilardin oz-ara baylanisi jeke adamnin sanasinda onin is ha`reketinde Moralliq sezim ar-uyat o’z minetti turali sezimler tugizadi, jamiette balalardi ta`rbiyalaw protsessinde jeke maqset penen uliwma jamietlik maqsettin birligin korsetip otiriw Pedagogikaliq xizmetke koyilatugin tiykargi talaplardin biri. Sonliqtan Pedagogikaliq etika bul maseleni oz ishine aladi .

Pedagogikaliq etika mug`allimge kasiplik adeplilik turali tusinik, bilim beriwdi gozleydi. Usigan karay mekteptegi sheshiwshi tolga mug`allimnin Moralliq tayarligi menen madeniyati kazirgi kunde qanday boliwi kerekligin aniklaw, oni mazmuni menen ozinsheliklerin tanlaw Pedagogikaliq etikanin en tiykargi uyrenetugin maselelerinin biri. Miynet turlerine boliniwine baylanisli ha`r qiyli kasipler sani kobeyedi Solay etip belgili bir tarAWdv natiyjeli miynet etiw ushin usi kasip wakili oz kasibin toliq ha`m teren uyreniwi kerek. Usinin menen ol kasiplik moral` rejeleri menen de toliq tanis boliwi zarur. Oytkeni ha`r qanday kasiptin xaliqti ta`rbiyalawda tikkeley yamasa janapay qatnasi bar ekenligi dawsiz. Bul qag`iydanin asirese pedagogikaliq kasipke qatnasi zor.

Uliwma kasiplik etika adamlardin kasibine, olardin jamiyettegi ornina, xizmet ozgesheligine, sotsialliq ayirmashiliqlarina, osken jane omir suretugin ortaliginin ozgesheligine karay qaliplesedi. Etika- grekshe etos-kuliq, adep, urip degen maniste anlatadi.

Kasiplik etika ishinde Pedagogikaliq etika ayriqsha orin tutadi. Pedagog kadrlar shin manisinde bilim ha`m ta`rbiya beriwshiler gana emes, olar usinin menen bir qatarda xaliq arasinda ha`r-qiyli ugit-nasiyat islerin alip bariwshilar bolip esaplanadi. Usi jwapkershilikli ha`m maqtanishli xizmetti alip bariwda pedagog xizmetlerdin aldinda ulken waziypalar tur. Olardin bilimi, Oqitiw ha`m ta`rbiyalaw adisleri, jeke basinin ruxiy ha`m Moralliq tulgasi bolajak a`wladinin ha`r tarepleme rAWajlaniwina tikkeley tasir jasaydi. Bul jerde mug`allimlerdin minez -kulki mine tartibinin, oqiwshilar menen jurtshiliqka tiygizetugin ta`rbiyaliq paydasi zor ekenligin xasla umitpAWimiz kerek.

Mektep ha`r bir adamnin jasap turgan ortaligin teren uyreniwin kaleydi. Al mektepte negizgi tulga-mug`allim. Olardin bilimine, pedagogikaliq sheberligine, jumiska degen suyispenshiligine baylanisli bizin bolajak jaslarimizdin bilimge degen, miynetke degen kabileti, ruxiy kasietleri jetilisedi. Olay bolsa mekteptin negizgi maqseti balalarga bilim beriw menen bir qatar olardin dun`yaga degen koz-qarasin, ha`zir da`wirde elimizde juz berip atirgan ha`r qiyli ozgerislerge qatnasin, adamgershilikli kasietlerin qaliplestiriw ha`m solay etip korshagan org\taliqti teren uyreniwge jagday jasaw bolip tabiladi. Basqasha aytqanda mektepte sanAWli teren` bilimli, fizikaliq ha`m aqil miynetine bir dey qabiletli saw-salamat a`wladti jamiyet ha`m ilim talabina say adamlar etip ta`rbiyalap jetilistirip shig`aradi. Mug`allimnin jamiyet aldinda usi ardakli miynet kundelikli oqiw-ta`rbiya jumisinda, jamiyetlik xizmet atkariw barisinda, ulgili shanaraq, jarasiqli turmis kuriw jolinda juzege asadi.

Pedagogikaliq etikanin basli ozgeshelikerinin biri mug`allim jas ospirimlerge Moralliq ta`rbiya beriw protsessinde tek belgili moralliq qagiydalardi qaytalaw arqali menen emes, al putkil oqiw ta`rbiya isin adamgershilikke ta`rbiyalaw isi menen ushrastira biliwi kerek. Bul protsesti iske asiriw ushin mugalimnin ozi printsipial ha`m kasiplik tayarlangan, jwapkershilikti seze bilgen boliwi kerek. Ustazlardin bilimliligi-jaslardin moralliq qasietlerin ozinen-ozi qaliplestire almaydi. Adam bilimli boliwi mumkin, birak minez kulki adamgershilikli kasieti gey waqitta onin bilimine qayshi keliwi itimal. Omirde geybir bilimli adamlar arasinda moral`din normalari menen printsiplerine kayshi keletugin, sozi menen isi arasinda alshakliq bar adamlar gezlesip otiradi. Onin sebebi, algan bilimi adamnin jan dun`yasina, ishki sezimine aylanbaganliginda. Bilimli mug`allim-sonin menen qatar joqarg`i moralliq kasietlerdin iyesi bolmasa ta`rbiya isine ziyanin tiygizedi.

Sonliqtan pedagogikaliq kollektivte etikaliq teoriyaliq maselelerin unamli talap turiwdi turaqli dasturge aylandirip otiriw shart.

Pedagogikaliq etikanin- ozgesheligi mug`allim jas a`wladka belgili bir tarawda bilim beriw menen qatar ozinin is ha`reketi, dun`yaga koz karasi, adamgershiligi ha`m gumanistlik qasiyetleri arqali olardi biyik Moralliq ruwxta ta`rbiyalawi tiyis.

Mug`allim etikasinin -tagi bir ozgeshiligi shakirtlerine suyispenshiligi “Balalardi suymeytugin adamlar mug`allim boliwi mumkin emes”. Makorenko A.S.(kaz.Mektebi a`9u`w j). Mug`allimshilik kasip qanday da`wirde bolmasin balalardi suyiwdi basli talap etip koyadi. Birak balalarga degen suyispenshilik karapayim sezim emes. Mug`allim ha`r bir okushinin kabiletin tusine biliwi yagniy olardjin ruwxiy rawajlaniwdin anagurlim tiyimli usillarin tabiwga bagdarlaniw kerek. Sonliqtan mug`allim balalardi miynetkesh boliwga alga qoygan maqsetin qanday etkendede orinlawga ha`reket etiw ta`rbiyalaw kerek. Albette oqiwshiga qoyilatugin talap kuri basqariw emes, korkitiw, jekiriniw turinde bolmay, al barliq waqitta aqilg`a siyimli sinshil adil qarim-qatnas tiykarinda boliwi kerek. Bul talap orinlanbasa ta`rbiyaliq okituishiliq rAWajlandiriwshiliq talap axmiyetin jogaltadi.

Oqiwshiga degen suyispenshilik penen katan talap bir-birin biykarga shigarmaydi, ol kerinshe olar bir birin toliqtiradi olardi adalatli sinshil miynet suyiwshilik ruwxta ta`rbiyalaydi. Balalar psixikasi ha`r narseni tez qabillawga biyim asirese korkem obrazlar, adamnin oyina qatti tasir etetugin wakiyalar olarda kop kiziktiradi. Ayrim jagdaylarda oqiwshilar jagimli qiliqlardan gore jagimsiz qiliqlardi tez kabillaydi. Mine sonliqtanda mug`allimler bul jagdaylarda ha`r waqitta este tutiwlari kerek.

Pedagogikaliq etikanin qaliplesiwinde pedagogikaliq kollektiv korkemli orin tutadi. Pedagogikaliq kollektiv balalarga ta`rbiya beriwde bir tutas jane bir adamday bolip kush jumsap ha`reket etiwleri kerek.

Moralliq minnet . Etikanin negizgi kategoriyalarinin biri. Olar adamlardin aldinda turgan minnetti tusiniwge baylanisli belgili ha`reket, tartip minez-quliqti qaliplestiredi. Ha`r bir adamnin sanasi uliwma alganda jamiyetlik sana bolsada, ol adamnin okean ortaligina, algan ta`rbiyasina ozgesheligine karay ha`r turli boladi.

Pedagogikaliq etikanin jamiyetlik turmista atkaratu-gin xizmeti ayriksha. Bolajak jaslardin ha`r tarepleme rAWajlangan adam bolip jetilisiwi mug`allimlerdin oqiw ta`rbiya jumisin moralliq ta`rbiya isine bagdarlaniwina, olardin oz basinin, ishki sezimlerinin, moralliq qabiletinin bir tutas boliwina baylanisli. Sonin ushin bolajak pedagog kadrlardi tayarlawda, olarga etikadan teren bilim beriw kerek. Pedagog kadrlardin teren bilimli ha`m ruwxiy dun`yasinin bayligi bolajak a`wladti dawir talabina say etip ta`rbiyalap shigariwdin birden bir kepili boladi.

Adep-ikramliliq kategoriyalari adamzat jamietinde erte waqitlardan beri payda bolgan. Adep-ikramliliq tusinikleri jamiyettin ob`ektiv jagdaylarina karap osip kosimshalar kosilip ha`r qiyli da`wirde ha`r turli ha`rakterde jana mazmun ha`m klasliq belgi alip kelgen.

Etika kategoriyalarinin kopshiligi karama-karsi ha`rakterge iyeU` jaksiliq penen jamanliq, xujdanliliq penen xujdansizliq h.t.b. Ha`r bir kategoriyanin ozine tan ozgesheligi bar. Ol jeke adam menen jamiyet arasindagi baylanislardin belgili bir tarepinde korinedi.

Kasiplik minnet Pedagogikaliq etikanin tiykargi kategoriyalarinin biri bolip ol mug`allimnin kasiplik minnetindeU` oz jumisina do’retiwshilik qatnasta boliwinin zarurligi, ozine katti talapshanliqti, oz bilimin jetilistiriwge umtiliw pedagogikaliq sheberligin rAWajlandiriw, oqiwshilar ha`m olardin ata-analarina talapshanliq mektep turmisina aktiv qatnasiw h.t.b. di talap etedi. Mug`allim oqiwshilardin bilimin juzeki bolip kalmAWi ushin olardi kadagalap turiwi zarur. Mug`allimnin moynina tomendegi minnetler juklenediN`

Oqitiw tarawinda -mug`allim jaslardi ilim tiykarlarin qaysi da`wirde alganligin tekserip, bilip uqip ha`m ko’nlikpeler menen qurallandiriw tiyis. Onin ushin mug`allim oz ustinde tinimsiz islep oz bilimin, madeniyatin joqarilatip bariwi kerek.

Ta`rbiya tarawinda - mug`allim oqiwshilardi tek bilim menen qurallandirip qoymaw dawir talabina mwapiq oqiwshilardin jeke basin ha`r tarepleme rawajlandiriwi kerek.

Jamietlik siyasiy tarawda - mug`allim tek mektepte sabaq beriwshi ha`m ta`rbiyalawshi emes ol jamiyetlik isker esaplanip miynetkeshler arasinda madeniy-siyasiy ta`rbiyaliq jumislardi jolkemlestiriwshi bolip tabiladi.

Jamiyetlik-pedagogikaliq - tarawda mug`allimnin moynina arasinda ata-analar menen propaganda jumislarin alip bariw waziypasi juklengen.

Metodikaliq tarawda - mug`allim oz bilimin, tajriybesin `ayitiw ushin ozinin metodikaliq bilimin joqarilatiw ustinde islewi kerek, yagniy xaliq bilimlendiriw bolimleri, respublika Pedagogikaliq kolektivlerinin is tajiriybelerin uyreniwi tiyis. Solay etip minnet, waziypa jeke adamnin jamiyetke yamasa adamlarga bolgan adep ikramliliq minnetin bayan etedi.

Adillik - bul xaqiyqatliq penen tenliktin olshew tarezisi. Adillik-tenlik jaksiliq kategoriyalarina uqsap jamietlik qatnasiklardin barliq tareplerine tiyisli.

Birak jaksiliq, jamanliq ideyalarin park etip ol adamlardin kundelikli praktikaliq jumislari menen janede bekkem baylanisadi. Adillik mug`allimnin ozine tan olshemi bolip onin adep-ikramliliq ta`rbiya alganliligin bildiredi. Pedagog adilliliginin ozinsheligi sodan ibaratU`

Is-ha`raketin baxalaniwi ha`m ogan bolgan juwap reaktsiyasi mug`allimlerde ha`m oqiwshilarda turli adep-ikramliliq jetiskenliklerinin darejesine iye boladi.

Adep-ikramliliq baxalawdin ob`ektivligi bul kopshilik jagdayda mug`allimlerge baylanisli. Eger pikir duris kelmey kalsa mug`allim shidamli alpayimliqta ta`rbiyalaniwshi menen til tabisiw kerek.

Mug`allimnin adilligi balanin balanin bilimin baxalawda korinedi. Bizge belgili ha`mme bala birdey baxada oqiy almaydi, sebebi talant, kabilet, qizig`iw, umtiliw, psixikaliq jagday, Pedagogikaliq tayarliq ha`r qiyli boladi.

Bilimdi tekseriw ha`m baxalawdin ta`rbiyaliq a`hmiyeti minadaU` oqiwshilardin oz jetiskenlikleri menen kemshiliklerine bolgan qatnasi, qiyinshiliqlardi jeniwinen ibarat. Bilimdi tekseriw ha`m baxalaw mamleketlik axmyetke iye. Ar, namis, qadir-kimbat, adam menen jamiyet ortasinda qatnaslardi tartipke saladi, adamnin minez-qulqina tasir etetugin kural bolip esaplanadi. Ar-namis penen qadir-qimbat tusinikleri bir-birine uqsas. Oz qadirin ar-namisin korgaytugin adamlarda izzet-xurmet, abraygAWmtiliw juzege keledi.

Ha`r bir Oqitiwshi ozi isleytugin mektep abroyi, danki ushin guresiwi tiyis. Kollektiv abiroyin ozinin jeke ar namisi dep biliwi kerek. Xujdan adam oz minez kulkin jametlik adep ikramliliq normalari boyinsha baxalawi ha`m baqlawi oznin is ha`reketlerin basqarip bariwi tiyis. Xujdan jeke adimnin a`dep-ikramliq jaqtan jetiskenligin korsetiwshi ahmyietli belgilerdin biri. Xujdan kategoriyasi baxalaw buyrik beriw motevlik ha`rakterge iye. Asirese mug`allimnin xujdani pak taza boliwi tiyis. Mug`allimnin jeke abroyi maseleri de ulken axmietke iye. Bul masele joqari xurmet ha`m isenimde, ogan eliklewdi oqiwshilarga kop narselerdi bilip aliwga jardem beredi.Jeke adamdi ha`r tarepleme rawajlandiriw sistemasinda adep-ikram ta`rbiyasi basli tiykar bolip tabiladi.

Adep-ikram printspli bul sana formalarinin biri bolip, ol pedagogikaliq etika normalarin ha`m printspleri menen o`z-ara baylanis boladi. Jas a`wladtin idiyaliq siyasiy tayarligi aldi menen mug`allimnen kelip shigadi. Mug`allim qaysi pandi Oqitiwina karamastan ozin ideyalogiyaliq aktiv qatnasiw dep biliw kerek, yagniy ha`r bir oqiwshi oz ustinde turaqli islep siyasiy bilimin jetilistirip bariwi shart. Watandi suyiwshilik internatsionalizm grajdanliq sezim -bular Pedagogikaliq etikanin tiykargi printspleri. Mamleketimizde xazirgi da`wirde ulken ozgerisler bolmakta. Ozbekstan oz garezsizligin algannan keyin janalaniw, ulken pikir juritiw, siyasiy ha`m ekanomikaliq jaqtan tupten ozgerisler juz bermekte.Jaslardi Watandi suyiwge, xaliqlar arasindagi dosliqti bekkemlewge tayarlawimiz kerek.Watandi suyiwshilikke ta`rbiyalaw menen insanlardi atiraptagi adamlardin turmisi menen jakinnan tanisiwdan baslanadi. Watan suyiwshilik- bul Watanga degen muxabbat, ogan berilgenlik, onin mapi ushin xizmet etiwge tayar turiw degen soz.

Internatsionalizm-bul turli xaliqlardin oz-ara dosligi, al xaqiyqiy grajdanliq bul maqsettin siyasiy jamiyetlik ha`m madeniy turmisinda aktiv qatnasiw degendi anlatadi. Grajdanliq -bul jeke adamnin bayligi, jetiskenlik darejesi jamiyetlik turmiska ha`m onin rAWajlaniwina, sotsialliq ortaliqka baylanisliligi yuoladi. Grajdanliqti ta`rbiyalawdin tik manisi jaslardi dun`yaga koz-qarasti qaliplestiriw boladi. Mug`allim qaysi pandi Oqitiwina qaramay jamiyetimiz tarepinen koyilgan ideyaliq-siyasiy, adep-ikramli, aqilli, Watan suyiwshiligi, internatsionalizm usagan ta`rbiya talapshan grajdanliq kasieti menen baylanisip bariwi tiyis. Mekteptin waziypasi ulken jastagi balalardin erisken, kolga kirgizgen adep-ikramliliqjarkin ideyani grajdanliq qatnasiklarina ornatiliwinan ibarat. Mekteplerge Watan suyiwshilik, grajdanliq ta`rbiyasi sabaqta ha`m sabaqtan tiskari jumislarda da amelge asiriladi. Mekteptegi massaliq askeriy isler, sport isleri, texnika ha`m basqada ha`r qiyli temada gurrinler, lektsiyalar, ushirasiwlar, viktorinalar jaslardin adep-ikramliligina, grajdanliq minnetine kushli tasir etedi. Albette qasiyetlerge aldi menen mug`allimnin ozi erisken boliwi kerek.

Kollektivizm bul adamlardin birlesiw sezimi, ol jamiyetlik qatnaslardin rawajlaniw barisinda qaliplesedi. Birlesiw adep-ikramliq printspleri sipatinda, maqset birligi, oz erki ha`rakteri, jeke mapti kollektivlik mapke bagindiriwdan kelip shigadi. Grek filosofi Aristotel`din aytkanindayU` adam jamietlik makluk, ol ortaliqtan ajralip bolek, basqa adamlar menen baylanis duzbey jamietlik qatnaslardan tiskarida jasay almaydi. A. Makarenkonin «Balanin jeke basin kollektivte, kollektiv tasirinde ta`rbiyalaw» xaqqindagi ideyalardi mug`allimlerdi ta`rbiyalaw jumislarinda ha`m jamietshil mug`allimlerdi jetistiriwde ulken ahmietke iye.

Mug`allim ha`m oqiwshi arasinda bolatugin qatnasta pedagogikaliq taktin a`hmiyeti zor. Pedagogikaliq takt dep biz mug`allimnin ta`rbiya protsesinde balalardin kewil kuyin, jan dun`yasin minez-kuliqlarin ha`m psixologi-fiziologiyaliq ozgesheliklerin teren bilidin negizinde belgili bir jagdaylardin talabina saykes kollanatugin adis usillardin kosindisina aytamiz. Pedagogikaliq tolip bolmaganinsha mug`allim oz panin kansha teren bilgeni menen, ta`rbiyaliq jumista ha`r turli usillardi bilgeni menen ozinin aldina qoygan jas a`wladka ha`r tarepleme ta`rbiya beriw maqsetine jete almaydi. Pedagogikaliq takttin psixologiyaliq manisi bar ekenligin aytip ketiw orinli. Pedagogikaliq taktin qaliplesiwi jeke oqiwshilardin basindagi sanali yamasa stixiyali turde omir suretugin psixologiyaliq-emotsionalliq dun`yasinin kurilisina baylanisli. Usigan karay jeke adam basqa adamlar menen, sonday aq jas a`wlad penen qarim-qatnas jasaganda ol ozinin jeke omir tajriybesin adamlar arasindagi qatnaslardin qanday normalar arqali juzege asatuginligin aniq korsetiwge tirisadi. Oytkeni Pedagogikaliq takt belgili bir sistemada ozine tan ozgeshe kuramali boleklerden turadi. Solardin ishinde oqiwshilarga Pedagogikaliq tasir etiwdegi masherdi saklaw maselesi, Ustazliq igbaldin natiyjeliligi jeke adamlardin, atap aytkanda mug`allimnin balalardin ruwxiy dun`yasin ha`r tarepleme tusine biliwi, jas a`wladlardin unamli qasietlerin taniw bilip onda putkil adamgershilik minezdi qaliplestiriwge kabiletliligi bolip tabiladi.

Demek pedagogikaliq takt en basli moralliq qasiyet, onisiz ustazliq etiw mumkin emes. Pedagogikaliq takttin uliwma negizi joqarida aytilganinday ol ha`r bir oqiwshinin, Oqitiwshinin praktikaliq xizmetinde kop turli ha`m ha`r qiyli mazmunda bolip keledi. Oytkeni ha`r bir mug`allim ozine tan jekkelik, jas a`wladti ta`rbiyalawda kollanatugin usillari menen tasilleri bar. Ta`rbiya protsesinin usinday kurallarin praktikada, turmista mugalimnin kundelikli turmisinda paydalaniwi mumkin. Usinin saldarinan mug`allimnin Pedagogikaliq taktin tup manisin tusinbew ozinin oqiwshilar menen qarim-qatnasin oz manisinde qollanbawi mumkin. Bizin pikirimizshe mug`allimnin oqiwshilar menen qarim-qatnasi ha`r turli jagdaylarda ha`r turli boliwi mumkin. Sonin ushin jagdaylarga baylanisli duris sheshim menen ortak til tabiw duris talap koyiwi, bir soz penen aytkanda mug`allimnin oqiwshiga orinli, adil ha`raketleri menen tasir etip otiriw kerek. Mug`allimnin belgili shekten aspay oqiwshiga tasir etiwi onin pedagogikaliq taktine, sezimine, moralliq kelbetine baylanisli.

Pedagogikaliq texnika mug`allim iskerliginin` ishki mazmuni ha`m onin` sirtqi sa`wleleniwinin` birligin ta`miyinleytug`in og`ada a`hmiyetli pedagogikaliq sheberlik.

Solay etip, texnika bul-usillar jiynag`i. Onin` qurallari-so`z ha`m qiymil ha`reket arqali qatnas jasaw. Pedagogikaliq texnika elementlerin biliw ha`m iyelew mug`allimge alda turg`an waziypalardi sheshiwdin` kerekli qurali bolip xizmet etedi.

G`Pedagogikaliq texnikaG` tu`sinigi eki topar komponentti o`z ishine aladi.:

1) Mug`allimnin` o`z minez-qulqin basqara aliw uqibi menen baylanisli komponentler: o`z organizmin basqariw(mimika, pantomimika); emotsiyasin, kewil xoshin basqara aliw, sotsial-pertseptiv uqipliliq(diqqat, baqlawshiliq, an`law); so`ylew texnikasi (dem aliw, dawisi, diktsiya, so`ylew tempi).

2) Mug`allimnin` jeke adamg`a ha`m kollektivke ta`sir etiw uqibi ha`m oqitiw-ta`rbiyalaw protsessinin` texnologiyaliq ta`replerin aship ko`rsetedi. Olar didaktikaliq, sho`lkemlestiriwshilik, konstruktivlik, kommunikativ-lik uqiplarin, talap etiwdin` texnologiyaliq usillari h.t.b.

2. Baslawish mug`allimnin` klass aldinda turip so`ylewi onda o`zine isenimsizlik, qorqinish, tartiniw, ata-analardin`, o`z ka`sipleslerinin` G`ko`z aldindaG` ha`reket etiwi mug`allimnin` pikirinin` du`zilisinde, dawisinda, fizikaliq halatinda (ayag`i dirildeydi, qoli qaltiraydi), psixikaliq jag`dayinda (ersi ko`riniw, ebeteysiz bolip ko`riniw) ayqin ko`rinedi. Bunday jag`daylarg`a tu`spew ushin mug`allim ha`r bir saat aldinan o`zi-o`zine psixo-fizikaliq tayarliq jumislarin o`tkeriw mug`allimge o`z emotsional` jag`dayin basqariwg`a ja`rdem berip, qorqiw, albiraw, tutlig`iw halatlarin jen`iwge alip keledi. Bunday kemshilikler a`lbette ha`r bir jas mug`allimnin` basinan keshedi, lekin qorqiw sha`rt emes. Qa`teshilik nuqsan emes, degen menen oni saplastiriwdi o`zin-o`zi basqariwdi u`yreniw arqali du`zetse boladi. Mug`allimnin` jumis barisindag`i emotsional` jag`dayin basqariwda V.A. Suxomlinskiy-din` paydali ken`eslerin yadta tutiwimiz ju`da` za`ru`r. Ol ruwxiy jay paraxatshiliq, aqil estin` turaqlilig`in ta`rbiyalaw ushin: qabag`i uyilip, tu`nerip ju`rmew, basqalardin` kemshiliklerin asira bermew, ha`zillesip turiw, haq kewilli bolip, ha`r na`rseni jaqsiliqqa joriy biliw(optimist boliw). Bunday sipatlardi rawajlandiriw ushin mug`allim o`z ka`sibinin` ja`miyetlik a`hmiyetin biliw, minnetin seziwi, pedogogikaliq sezgirligi, o`z-o`zine analiz beriw ha`m baxalawi ju`da` za`ru`r boladi. O`zin-o`zi basqariwdin` bunday psixo-fizikaliq usillari mug`allimninn` maqsetke bag`darlaniwshilig`i menen baylanisli. Olardi ba`rha` bir qiyli usilda qollaniwda duris emes. Mazmuni jag`inan ha`mme usillar o`zgertirilgen halda qollanilip turilsa g`ana bul usillar jaqsi na`tiyjege erisip turiwg`a ja`rdem beredi. Uliwma qay na`rseni qalay, qaysi jerde qollaniwdi mug`allimnin` jani seziwi kerek.

Pantomimika. Pantomimika.-bul denenin`, qoldin`, ayaqtin` ha`reketi. Bul mu`shelerdin` ha`reketi mug`allimnin` basli maqsetlerin aship ko`rsetiwge, maqsettin` su`wretin saliwg`a ja`rdem beredi. Sabaqti qizig`ip o`tip atirg`an mug`allimnin` is-ha`reketin bir baqlap ko`rin`. Onin` basi, moyini, qollari, uliwma denesi bir pu`tin halda oqiw materiallarin tu`sindiriwge bag`darlang`an.

Mug`allimnin` tik suliw sin-sinbati, onin` ishki qa`dir-qimbatin ko`rsetedi, jiynaqlilig`i, niq qa`demleri o`zinin` bilimi ha`m ku`shli isenimdi bildiredi. Kerisinshe salbirag`an bas, salpawsig`an qollar, su`mireygen bet a`lpet mug`allimnin` ruwxiy a`zziligi menen o`zine isenimsizliktin`, sawatsizliqtin` aynasi. Mug`allim balalar aldinda duris turiwdi u`yreniwi sha`rt: (ayaqlar arasi 12-15 sm ashiq, bir ayag`i aldina azg`antay halda iyilgen). Barliq ha`reketler ha`m poza (denini qalay uslawi) o`zinin` shiraylilig`i, jag`imlilig`i ha`m a`piwayililig`i menen oqiwshilardi o`zine tartiwi lazim. Deneni duris uslaw estetikasi-shayqatilip turiwdi, ayaqlarin orinsiz almastira beeriwdi, orinliqtin` arqasina su`yenip turiw a`detlerin, kerek emes na`rseni qolda aylandiriw, basin uslawdi, murnin sipiriwdi, qulaqlarin qasiwdi biykarlaydi. Mug`allimnin` basi, qoli h.t.b dene ja`rdeminde ko`rsetpeleri ju`da` shirayli isleniwi kerek. Olardi orinli qollaniwg`a u`yreniwi kerek.

Mimika-o`z pikirin, sezimlerin, kewil xoshin, jag`dayin bet a`lpeti ha`reketi arqali ko`rsete aliw sanaati. Ko`binese adamnin` bet-a`lpeti ha`m na`zer taslawi balalarg`a ga`p penen tu`sindirgennen ko`re ko`birek ta`sir etedi. Jest ha`m mimika informatsiyanin` ta`sirshenli-gin arttiradi, oni o`zlestirip aliwdi jen`illestiredi.

Balalar mug`allimnin` ju`zinen onin` qatnasin, kewil xoshin sezedi, sonliqtan da bet a`lpeti arqali o`z sezimlerin bildire bermey ayrim waqitlari olardi jasiripta biliw kerek. Misali mug`allim o`z ta`shwishlerin kelispewshiliklerin qapa ko`rinisin klassqa alip kelmewi kerek. Bet a`lpeti arqali iske qatnasi bar oqiw ta`rbiya ma`selelerinin` sheshiliwine ja`rdem beretug`in sezimlerdi g`ana ko`rsetiwge a`detleniwi sha`rt.

A`lbette bettin` ko`rinisi so`ylew,qatnas jasaw ha`rakterlerine juwap beriwi kerek. Mug`allim o`zinin` bet-ju`zi arqali ha`r tu`rli sezimlerdi balalarg`a sezdire biliwi kerek. Misali isenim, qollap quwatlaw,biykarlaw,quwanishi, narazilig`i, maqtanish, biyparwaliq, qizig`iwshiliq, qayg`iriw (vozmushenie) sezimlerin bildiriw, hayran qaliw, qayil qaliw.

. So`ylew texnikasi.

Oqiwshilar ta`repinene oqiw materialin duris ha`m jaqsi tu`sinip aliw protsessi oqitiwshi so`zinin` (nutq) aniqlig`ina, ko`rkemligine baylanisli. A`sirese oqiwshilar mug`allimnin` so`ylew sheberligi, qa`bileti qay da`rejede ekenligine tez itibar beredi. Mug`allim ta`repinen ayirim so`zler, dawislar qa`te aytilsa oqiwshilar arasinda ku`lki, mazaqlaw payda boladi. Sonday-aq bir tonda so`ylew oqiwshilardi zeriktiredi, kerisinshe ko`terin`ki ruwxta so`ylep, shawqim saliw oqiwshilarg`a o`tiriktey tu`yilip, mug`allimge degen isenimsizlik payda boladi.

Ayirim adamlar, so`z ha`m onin` o`zine ta`n qa`siyetleri (tembr, diktsiya) insang`a ta`biyiy berilgen na`rse dep esaplaydi. Biraq zamanago`y fiziologik ilimiy ta`jiriybe hawaz sipatin tu`binen o`zgertiw mu`mkin ekenligin da`liyleydi.Ko`pshilik oqitiwshilar ortasinda ta`biyiy dawisqa, jag`imli hawazg`a iye bolg`anlardi ushiratiw mu`mkin. Biraq ta`biyiy hawazda waqti menen o`z ku`shin joytadi, o`zgeredi. Yag`niy soni aytiw kerek,ha`r bir insan hawazi ku`shli,o`zgeriwshen` ha`m jag`imli boliwi mu`mkin.Qa`niygelerdin` o`tkizgen arnawli ilimiy-ta`jiriybe isleri soni ko`rsetedi, barliq waqit so`ylew menen baylanisli bolg`an ka`sip iyeleri arasinda dawis organlarinin` keselleniwi ju`da` ko`p. Dawis buziliwinin` sebepleri ha`r tu`rli. A`sirese to`rtewi ju`da` ko`p ushiraydi.

-ha`r ku`ni dawisqa beriletug`in artiqsha ha`reket, nagruzka

-dawistan duris paydalanbasliq 

-dawis gigenasina a`mel qilmasliq 

-dawis orgaanlari ku`shinin` tuwma pa`sligi.

Diktsiya- bul barliq so`z, buwin ha`m seslerdin` aniq aytiliwi.

Ritmika- dawis tezligi yamasa salmaqlilig`i. Ayirim so`zler-din`,buwinlardin` aniqlig`i, olardin` tezligi so`ylewdin` tempin payda etedi. Bir tonda so`ylew zeriktiredi,qizig`iw ha`m diqqatti pa`sen`letedi.

Ha`mmemizge belgili,til insannin` aqiliy xizmetinin` en` joqarg`i ha`m tiykarg`i qurali bolip esaplanadi.Sebebi insandi basqa janzatlardan ajiratip turatug`inda bul-til. Solay eken,insannin` aqiliy xizmetinin` en` joqarg`i na`tiyjeleri oylaw da`rejesi de til ha`m so`ylew arqali ju`zege shig`adi. Ertedegi Shig`is pedagogikasinin` a`jayip shig`armalarinda til ha`m so`ylewge u`lken itibar qaratqan. Misali: Ha`mme o`nerler ishinde so`z o`neri- sheshenlikti joqari bahalaydi. Sonin` ushin adam so`zge sheber ha`m sheshen boliwi kerek.

Tildin` barliq imkaniyatlari so`ylew protsessinde ashiladi. G`Til sonsha qudireti menen so`ylewdin` qurali. Eger so`ylew nasaz bolip shiqsa, tildin` apatiG`. Eger til oq bolsa, so`ylew komandir. Oqtin` qu`direti komandirdin` qa`biletine baylanisli. Sonin` ushinda aniq, mazmunli, bay, ta`sirli so`ylew, onin` kim boliwina qaramastan insannin` nuri bolip esaplanadi

-So`ylew ma`deniyati ju`da` u`lken ha`m ken` taraw bolip, ol balanin` ku`ndelikli a`piwayi sa`lemlesiwinen baslap, kimge neni, qashan, qay jerde ha`m qalay so`ylew kerekligin o`z ishine alatug`in so`ylew protsessi. So`ylew ma`deniyati tek so`ylewdi u`yreniw jollarin emes, al onnan paydalaniw ma`deniyatinda ta`rbiyalaydi. So`ylew ma`deniyati oqiwshilarda do`retiwshilik, erkin pikirlew, o`zinin` oylag`an na`rselerin,aytilajaq pikirlerin duris, aniq ta`riyplep beriw, ko`nlikpelerdi qa`liplestiri ha`m rawajlandiriw, til seziwlerin ta`rbiyalawg`a xizmet qiliwi lazim.

Mug`allimnin` so`ylewi (so`zi) oqiwshilardin` oqiw ta`rbiya ma`selelerinin` orinlaniwinin` ta`miyinlewi kerek, sonin` ushin uliwma ma`deniyatliliqtan basqa so`ylewge ka`siplik, pedagogikaliq talaplarda qoyiliwi sha`rt. Mug`allim o`zinin` so`ylewinin` mazmunina , sapasina ha`m onin` na`tiyjesine juwapker boladi. Mine sonliqtanda mug`allimnirn` so`ylew sheberligi pedagogik sheberliktin` a`hmiyeti retinde qaraladi.

Jas a`wlad ja`miyet, ta`biyattin` rawajlaniw nizamliliqlarin, adamgershilik sirlarin, o`zin qorshag`an zatlar ha`m tag`i basqa haqqindag`i ilimiy bilimlerdin` ko`pshilik bo`legin mug`allimnin` so`zi arqali iyeleydi. Ha`r bir adam o`z mug`alliminin` janli so`zlerin ba`rha` eslep ju`redi. Sol janli so`zler ha`r bir insang`a bilim, ilim sirlarin teren` sin`dirip, o`mir kompasi xizmetin atqarip atirg`anina biz kewil bo`le bermeymiz. Mug`allimnin` aytqan so`zleri, janli dawisi, bergen sawallari, so`ylesiw arqali oqiwshig`a qatnasi -bunin` barlig`i ta`rbiya bulag`i.

A`sirler boyi mug`allimshilik ka`sibi so`z benen ta`rbiyalaw ma`selesinde u`lken jetiskenliklerge eristi. Degen menen bul tarawda aytarliqtay kemshiliklerde jetkilikli. Son`g`i waqitlari mug`allimnin` kommunikativlik minez-qulqinda: qatti, turpayi so`ylew, o`zin u`stem tutiw, qopal talap etiw, buyriq penen orinlatiw, ma`nissiz eskertiwler beriw h.t.b. unamsiz ta`sir etiw usillari orin alip atir.

Mug`allimnin` so`zi degende biz onin` awiz-eki so`ylewin na`zerde tutamiz. Awiz-eki so`ylew ekige bo`linedi: monolog ha`m dialog. Mug`allimnin` monologiyaliq so`ylewine-gu`rrin`, mektep lektsiyasi, bilimdi bahalawi, o`zi sawal berip o`zi juwap beriw tu`rinde ko`rinedi. Dialogiyaliq so`ylesiw-bul eki yamsa birneshe adamlardin` o`z-ara so`ylesiwi. Ol ko`binese soraw-juwap formasinda boladi.

Oqiwshilar ta`repinen oqiw materialin duris, jaqsi tu`sinip aliw protsessi oqitiwshi so`zinin` aniqlilig`ina baylanisli. A`dette oqiwshilar mug`allimnin` so`ylew sheberligi, qa`bileti qay da`rejede ekenligine tez itibar beredi. Mug`allim ta`repinen ayirim so`zlerdin`, seslerdin` natuwri aytiliwi oqiwshilar arasinda ku`lkini, mazaqlawdi payda etedi. Sonday-aq bir tonda so`ylew oqiwshilardi zeriktiredi, eger mug`allim aytilajaq pikirin tez-tez bayanlasa balalardi sharshatadi.

Mug`allimnin` duris so`ylewi onin` normativliligin ta`miyinlewi kerek, yag`niy so`ylewdin` a`debiy til normalarina -aktsentologiyaliq, orfoepiyaliq, grammatikaliq ha`m basqada so`zlerdin` aniq aytiliwinaN`

-so`zlerdin` ko`rkemliligine-onin` obrazlilig`ina, suliwlig`ina, ayqinlig`ina juwap beriwi kerek. Solay etip mug`allim so`zinin` usinday kommunikativlik sapasi-so`zlerdin` durislig`i, aniqlig`i, orinlilig`i, leksikaliq jaqtan baylig`i, iqshamlilig`i ha`m tazalig`i mug`allimnin` so`ylew ma`deniyatinin` joqari ekenin an`latadi.

Oqiwshi mug`allimnin` ga`pin tin`lay otirip, esitip atirg`an xabardi konkretlestirip o`z qiyalinda oni ko`z aldina keltiredi. Buring`i bilgen na`rseleri menen salistiradi, yadlap qaladi. Mug`allimnin` so`zinin` logikaliq baylanisin, pikirdin` rawajlaniwin sezedi ha`m baqlap baradi. Oqiwshinin` bul quramali tin`law protsessin mug`allim ba`rha` esapqa alip, o`z so`zinin` mazmunin, tempin, ritmin, logikaliq baylanisin, tu`sinikliligin ta`miyinlewi lazim. (temp-dawistin` pa`ti, ritm-bir tegisliligi, izbe-izligi)

Mug`allimnin` so`ylew tempinin` optimallig`i og`ada a`hmiyetli.Sebebi balalardin` jas o`zgesheliklerine baylanisli informatsiyani qabillaw mu`mkinshilikleri de ha`r qiyli. Misali: Baslawish klass oqiwshilari mug`allim tez so`ylegen waqitlari qabillang`an informatsiyanin` 14,2 O` in, ortasha tezlikte so`ylegeninde n`g`,hO` al a`ste aqirin aytqanda w0O` in qayta aytip bere aladi. Demek mug`allimnin` so`ylew tempi ha`m ritmi AWditoriyanin` mu`mkinshiliklerin esapqa alg`an jag`dayda g`an o`z na`tiyjesin beredi.

Awiz-eki so`ylew improvizatorliq ha`rakterge iye. (Improvizatsiya- birden oylap tabiw, bul jerde adamg`a so`ylep turg`an waqitta og`an jan`adan oy pikirlerdin` izbe-iz ag`ip keliwi). Sheber mug`allimler jan`a materialdi tu`sindiriw barisinda tayarlag`an konspektisinen yamasa kitaptan paydalanbay sabaqti sonday qizg`in aytip bere aladi. Oqiwshilar oni tin`lap otirip so`zlerdin` sonday u`ylesimli, orinli, izbe-iz, konstruktsiyalang`an halda aytilip atirg`anlig`inin` gu`wasi boladi. Bunday jag`dayda mug`allim o`zi aytip atirg`an na`rsesinin` mazmunina, ishine o`zi kirip, aralasip obrazg`a kirgenligin sezbey qaladi. Al balalar bolsa bunday so`ylemdi emin- erkin qabillaydi.

Improvizatsiyaliq so`ylew-ba`rha` yadtan shig`arip so`ylew degendi an`latpaydi. Bul aldin-ala tayarlanilg`an, konstruktsiyalang`an, leykin tap ha`zir payda bolg`anday, mug`allimnin` sol momentte yadinan shig`arip atirg`anday etip so`ylewi. Ol konspekttegi tekstti so`zbe-so`z aytip emes, burin bilgenlerin qaytalap ta emes, al aldin-ala tayarliqtag`i maqset , waziypalardi esapqa ala otirip, erkin o`zinin` do`retiwshilik oy pikirin, iqlasin qosip aytiwi. Inprovizatsiyali so`ylew- mug`allimnin` ka`siplik sheberliginin` artiwina ja`rdem beredi.

Joqarida atap o`tkenimizdey oqiwshilardin` oqiw materialin duris qabillawi tiykarinan mug`allimnin` so`ylew uqibinan g`a`rezli, sebebi ta`lim-ta`rbiyanin` ko`pshilik bo`legin olar esitiw arqali qabillaydi.

Dem aliw

So`ylew barisinda dem aliw ha`m dawistin` a`hmiyeti og`ada ulli. Dem aliw fiziologiyaliq funktsiyani atqaradi-organizmnin` jasaw xizmetin ta`miyinleydi. Sonin` menen birge ol so`ylewdin` energetikaliq bazasi (ku`sh-quwati) sipatinda xizmet etedi. Ku`ndelikli turmisimizda bizin` so`ylesiwlerimiz dialogiyaliq ha`rakterge iye boladi, bunda dem aliw onday qiyinshiliqlarg`a dus kelmeydi. Biraq sabaq waqtinda, a`sirese mug`allimge uzaq waqit dawaminda so`ylewge tuwra kelse, sabaqti tu`sindiriw lektsiya payitinda shiniqpag`an dem aliw ko`p qiyinshiliqlarg`a ushiraydi: ju`rek sog`iwinin` ku`sheyiwi, bet a`lpetinin` qizariwi, o`kpesi qisiliw jag`daylarina tu`sedi. Sol ushin dem aliw ha`m dem shig`ariw texnikasin ha`r bir mug`allim jaqsi bilip oni o`z orninda duris qollanip biliwi za`ru`r.

Dem aliw protsessinde qaysi bulshiq etlerdin` qatnasiwina qarap dem aliwdin` 4 tipin ajiratiwg`a boladi.

Joqarg`i dem aliw-bul iyin ha`m ko`kirek kletkalarinin` joqarg`i bo`liminin` ko`terilip tu`siwi na`tiyjesinde a`melge asadi. Bul a`zzi, u`stirtin dem aliw, bunda tek o`kpenin` u`sti beti jumis isleydi.

Ko`kirek arqali dem aliw - qabirg`a arasi etlerinin` ken`eyiwi ja`rdeminde iske asadi. Bunda diafragma (diafragma - ko`kirek penen qarin arasindag`i bulshiq et) az da`rejede ha`reketke keledi, sonin` ushinda dem shig`ariw ha`lsiz boladi.

Diafragmaliq dem aliw-bul ko`kirek kletkalarinin` ko`leminin` o`zgeriwi esabinan diafragmanin` qisqariwi na`tiyjesinde a`melge asadi.

Diafragmaliq-qabirg`a arqali dem aliw (teren` dem aliw). Bul diafragmaliq qabirg`alar arasi bulshiq etlerinin` ha`m bulshiq etlerinin` tigine ha`m kesesine qisqariwi na`tiyjesinde olardin` ko`leminin` o`zgeriwi arqali iske asadi. Bul jerde duris dem aliw bolip, oni so`ylew protsessindegi dem aliwdin` en` tiykarg`i sipatinda qollanadi.

Dawis

Mug`allimler arasinda ta`biyat ta`repinen inam etilgen ku`shli dawisqa iye adamlar ushirasadi, lekin olar ju`da` ko`p emes. Bazi birewler dawis adamg`a tek g`ana tuwma beriledi dep esaplaydi. Biraq zamanago`y fiziologiyaliq ilimiy ta`jiriybe dawis sipatin o`zgertiw mu`mkin ekenligin tastiyiqlaydi.

Egerde arnawli shinig`iwlar islenip turilmasa, waqittin` o`tiwi menen jaqsi dawistin` o`zi de buziladi.

Dawis apparati 3 bo`limnen turadi: generatorliq, energetikaliq, rezonatorliq.

Dawistin` generatsiyalaniwi (shig`iwi) tan`lay til quwislig`i ha`m awiz quwislig`inda iske asip, dawistin` joqari-pa`sligin ha`m shawqimin ta`miyinleydi.

Energetikaliq sistema-sirttan dem aliw mexanizmi ja`rdeminde hawanin` tezligin ha`m mug`darin ta`miyinleydi.

Rezonatorliq sistema (dawis tolqinin payda etiwshi) o`n`esh, murin quwislig`i, awiz quwislig`i-dawistin` bir tegisligi menen dinamikasin ta`miyinleydi.

Diapazon-dawistin` ko`lemi.

Tembr- aniqlig`i, jag`imlilig`i, jumsaqlig`i.

Oqitiwshi dawisinin` gigienasi.

Arnawli etkizilgen ilimiy-izertlew jumislari soni ko`rsetedi, ha`mme waqit so`ylew menen baylanisli bolg`an ka`sip iyeleri arasinda dawis organlarinin` keselleniwi ju`da` ko`p.

Dawis buziliwdin` sebepleri ha`r tu`rli. A`sirese 4 - tu`ri ju`da` ko`birek ushiraydi:

-ha`r ku`ni dawisqa beriletug`in artiqsha ha`reket, ku`shN`

-dawistan duris paydalanbawN`

-dawis gigienasina itibar bermewN`

-dawis apparatinin` tuwma a`zziligiN`

Ka`siplik keselliktin` aldin aliw ushin dawis gigienasi menen shug`illaniw, mekteptegi ayirim jumis sha`rtleri saqlawimiz kerek. Oqitiwshi ha`r ku`ni jumistan son` 2-3 saatqa shekem uzaq so`ylewden o`zin tiyiwi kerek. Sonin` menen birge mug`allimler dem aliw jollari, nerv sistemasi, awqatlaniw ta`rtibinde itibar beriwi kerek. Ju`da` suwiq, yamasa ju`da` issi, ashshi, spirtli ishimliklerden paydalaniw, shegiw awiz boslig`i ha`m dawis organlarin jaman ta`sir etedi.

Paydali ma`sla`ha`t.

-Bir tonda so`ylew dawis beriw apparatlarin tez sharshatadi. Sebebi bul waqitta dawis organlarinin` tek g`ana bir topar muskullari isleydi. Dawis qanshelli ko`rkem bolsa, dawis sonshelli salamat boladiN`

-ha`r ku`ni pordin` shan`in jutiw ziyan, sonin` ushin doska sipiratug`in la`tte izg`ar boliwi kerekN`

-sabaqtan son` mug`allim suwiq hawada tez ju`riwge bolmaydi, sebebi suwiq hawa dem aliw ha`m dawis organlarina jaman ta`sir ko`rsetedi.

Diktsiya-bul ha`r bir so`zdin`, buwin ha`m seslerdin` aniq ha`m tu`sinikli etip aytiliwi.

Ritmika-bul ayirim so`zlerdin`, buwinlardin` tezligi ha`m sozilip aytiliwi, sonday-aq pAWza qiliw so`ylewdin` iqshamlilig`in ta`miyinleydi, ta`sir etiw ku`shin arttiradi h.t.b.

So`ylewdin` tezligi- mug`allimnin` jeke qa`siyetine, so`zdin` mazmuninia ha`m sol waqittag`i jag`dayg`a baylanisli boladi. So`z, tekst qa`nshelli a`hmiyetli bolsa, so`ylewde sonshelli a`ste boliwi kerek.

Materialdin` qiyin bo`limlerin mug`allim a`ste-aqirinliq penen tu`sindiriwi kerek, al qalg`an bo`limin tez aytsa da boladi. Qanday da bir aniqlama, qag`iyda, printsip, nizam haqqinda aytip, juwmaq shig`arg`an waqitta so`ylew tezligin sha`rtli tu`rde pa`seytiw kerek. Oqiwshilardin` ta`irleniw da`rejesinde esapqa aliw kerek. Oqiwshi qanshelli ta`sirlenip otirsa, mug`allim sonshelli a`ste ha`m tinish so`ylewi kerek.

Sestin` ko`rkemliligin ta`miyinlew ushin logikaliq ha`m psixologiyaliq pAWzalardi sheber paydalaniw kerek. Logikaliq pAWzasiz-so`ylew sawatsiz, psixologiyaliq pAWzasiz-o`mirsiz. PAWza, temp ha`m melodika- ha`mmesi birgelikte intonatsiyani quraydi.

Solay etip mug`allimnin` dawisi ashiq, ko`rkem, jan`g`irg`an, aniq, diqqatti tartatug`in, oylandiratug`in ha`reket etiwge shaqiratug`in boliwi kerek.

Oqitiwshi miynetin ilimiy sho`lkemlestiriw birinshi na`wbette o`zinin` do`retiwshilik mumkinshiliklerine iseniw bolip tabiladi. Oqitiwshi oqiw protsessin toliq ko`z aldina keltirip seze biliwi kerek. Oqiw protsessinin` mexanizimin, nizamliqlarin, balani biliw mumkinshiliklerin jaqsi an`lay biliwi kerek.

Miynet jeke adamnin` bir maqsetke qaray bag`darlandirg`an sotsialliq paydali is- ha`reketi bolip, ol aqildi, fizikaliq ku`shti, jigerdi talap etedi.
Miynetti ilmiy tiykarda sho`lkemlestiriwdin` printsipleri:

1. Jobalastiriw

2.Sho`lkemlestiriw

3. Basqariw

4. Qadag`alaw.
Oqitiwshi miyneti- bul do`retiwshilik ka`sipler turine kiredi. Sebebi oqitiwshi usi miynet arqali ha`r ta`repleme jetik insandi ta`rbiyalaydi.
1. Pedagogikaliq miynet predmeti - tiri tulg`a ( shaxs)

2. Pedagogikaliq miynettin` maqseti- ha`r ta`repleme jetilisken kamil insandi ta`rbiyalaw.

Pedagogikaliq miynet na`tiyjesi oqiwshilardin` o`z betinshe isley aliwi, sabaqlarda o`z pikirin bildire aliwi, da`liyley biliwi, talqilap biliwi boladi. Pedagogikaliq miynettin` man`izi, o`zine ta`nligi to`mendegilerden ibarat:

A) eki jaqlama ta`sir ko`rsetiwi

B) tekte bir oqiwshi menen g`ana emes, ja`ma`a`t penen isley aliwi

V) oqiwshi ha`m oqitiwshinin` birliktegi is-ha`reketi

Miynetti ilimiy tiykarinda sho`lkeslestiriwde payda bolatug`in ush konkret belgiler bar:

1. Waqittan mumkinshiligi barinsha o`nimli paydalaniw

2. Miynet islew ha`m dem aliw ushin jaratilg`an jag`daylardan o`nimli paydadliniw ha`m oni sho`lkemlestiriw.

3. Barliq mumkinshiliklerdi iske qosip miynet islewi ushin densawliqqa ha`r ta`repleme g`amxorliq etiw.

Nizamliqlar ha`m printsiplerdin` orinlaniwi oqitiwshi miynetinin` bag`itina baylanisli boladi:

1.Jumisqa ta`jiriybesi

2.Uyreniw ha`m tu`sindiriw ta`jiriybesi

3. Islew ushin jag`daydin` jaratiliwi ha`m jumis orininin` sazlaniwi.

a) o`z isine, ka`sibine tiyisli teren` bilimlerdi iyelew

b) hu`kimet ta`repinen qabil etilgen hu`jjetler nizamlardi biliwv) pedagogika, psixologiya ha`m jeke metodikani u`yreniw.

g) balalar ja`ma`a`ti bala tulg`asi haqqindag`i bilimlerdi iyelew.

d) alding`i ta`jiriybeni u`yreniw ha`mo`z jumisina engiziw.

e) o`z u`stinde islew ha`m o`zin-o`zi ta`rbiyalaw.

Ekinshi bag`dar. O`zinde sheberlik elementlerin payda etiw:

a) o`z jumisinda kerekli bolg`an pedagogikaliq sheberlikti arttiriwdag`i ko`nlikpe ha`m mamanliqlardi iyelew.

b) o`zinin` ku`shin ha`m qabiletin tuwri islete biliwi

v) o`z waqtinda kerekli bolg`an tuwri qarar qabil etiwi.

Ushinshi bag`dar:

a) jumistin` jag`day ha`m ja`ma`a`ttegi ruwxiy jag`day

b) ja`ma`a`ttegi psixologiyaliq jag`day

v) do`retiwshilik penen jantasiw.

g) insaniyliq

d) marapatlaw

e) gigena qa`delerine a`mel etiw

j) ku`ndi tuwri sho`lkemlestiriw.

To`rtinshi bag`dar: oqitiwshinin` o`z miynetin ilmiy tiykarda sho`lkemlestiriwge ushin onda belgili da`rejedegi to`mendegi pedagogikaliq paziyletler boliwi kerek:

a) kim menen islep atirg`anlig`i aniq biliwi ushin olar haqqinda toliq mag`liwmatlaqa iye boliwi.

b) o`zinin` qa`lewi ha`m maqsetin aniq biliwi

v) o`zinin` aldina waziypa qoya biliwi

g) kerekli bolg`an mazmun, forma, metodlardi tan`lay biliwi

d) ha`r bir jumistin` jag`dayin talqilay biliwi.

e) metodikaliq qollanbalardi u`yreni ha`m olardi toplay biliwi

j) waqitti tuwri bo`litiriwi.
Pedagogikaliq sheberlikti ilmiy sho`lkemlestiriwde oqitiwshinin` kun ta`rtibi a`hmiyetli orindi iyeleydi. Pedagogikaliq miynetti ilimiy sho`lkemlestiriwde qoyilatug`in talaplardi I.P. Radchenko, R. Rasulova ta`repinen islep shig`ilg`an. Olardin` usini boyinsha pedagogikaliq sheberlikti ilmiy sho`lkemlestiriw-bul tiykarinan jobalastiriw, is-ha`reketti onda qatnasiwshilardin` ku`shlerin bir maqsetke qaray boysindiriw, marapatlaw, operativ qadag`alawdi esapqa aliw. Jobalstiriwdag`i tiykarg`i maqset ha`m ma`sele qatnasiwshi ja`ma`a`tti ha`m onin` ag`zalarin uliwma pedagogikaliq maqsetke boysindiriwdi na`zerde tutadi ha`mde onda jaqin ha`m uzaqtag`i maqsetlerdi esapqa aliw na`zerde tutiladi.

Solay etip, jobalastiriw oqitiwshinin` kun ta`rtibi, onin` xizmetin ha`m o`mirin ta`rtipke saliwshi tiykar boladi. Ol bolmag`an jerde miynet o`nimi to`men boladi, densawlig`inda ziyan keledi. Na`tiyjede oqitiwshi jumsag`an kushin qayta tikley almaydi, islew qabileti to`menleydi, aqibetinde sipati jog`aladi. Demek, jobalstirilip ilmiy tiykarlang`an ku`n tartibi oqitiwshilardin` o`z miynetin ilimiy sho`lkemlestiriw waziypasin sheshiwge qoyilg`an da`slepki qa`dem boladi. Pedagogikaliq miynetti ilimiy sho`lkem-lestiriw sha`rtlerinin` ja`ne birewi bul jumis ornin ta`rtipke saliw ha`m miynet sharayatin sho`lkemlestiriw bolip tabiladi.

Oqitiwshinin` jumis orni jumis islew protsessinin` bir bo`legi bolip, ol miynet o`nimdarlig`inin` joqari boliwina ta`sir ko`rse-tedi. Miynet sharayati tu`sinigi kolmpleks tusinik. Miynetti ilimiy sho`lkemlestiriw ta`jiriybesinde miynet sharayati degende adamnin` miynet etip atirg`an jumis orni, kokret jag`day na`zerde tutiladi. Ja`ne de og`an psixofiziologiyaliq, sotsialliq, psixolo-giyaliq ha`m estetikaliq faktorlar da qosiladi.

Pedagogikaliq miynettin` na`tiyjesi, maqseti ha`m xizmet ko`rsetiw waziypasi boyinsha biliwde ha`m aniqlay aliwda bolip tabiladi. Sonda g`ana ilimiy sho`lkemlestiriw mumkin boladi. Bul oqitiwshi miynetin ilimiy sho`lkemlestiriwdin` birinshi printsipi boladi.

Oqitiwshi miynetin ilimiy sho`lkemlestiriwdin` ekinshi printsipi is-ha`reket metodin belgilew boladi.

Pedagogikaliq miynetti ilimiy sho`lkemlestiriwdin` ushinshi printsipi oqitiwshi miynetin ilimiy sho`lkemlestiriwde texnikadan qural sipatinda o`nimli payda oyaniw tu`siniledi. Bul printsipte ko`nlikpe ha`m mamanliqlardi qa`liplestiriwge xizmet etetug`in pedagogikaliq texnika ha`m texnikaliq qurallar toplami na`zerde tutiladi.

Pedagogikaliq miynetti ilimiy sho`lkemlestiriwdin` to`rtinshi printsipi ta`lim-ta`rbiya jumislarin jobalastiriw esaplaniladi. Joba ta`lim-ta`rbiya is-ha`reketin ta`rtipke saliw, onin` modelin jaratiw, tayanish sxemalarin tabiw ma`selelerinen quraladi. Usillar aniqlansa, oqiwda rawajlaniw boladi, ta`rbiyalaw protsessi jen`il-lesedi. Joqaridag`i atap o`tilgenlerdi jobalastirmastan turip jeke adamdi ha`m ja`ma`a`ti sotsialliq jaqtan na`tiyjeli rawajlandirip bolmaydi, bul bolsa ja`miyetke ha`m sotsialliq ha`m ekonomikaliq ziyan keltiredi.

Pedagogikaliq sheberlikti qadag`alaw ha`m esapqa aliw printsipi oqitiwshi jumisin turaqli turde ha`m jobali ra`wishte baqlap bariw, onnan jetikenlik ha`m kemshiliklerdi aniqlaw, a`hmiyetlilerin ajiratip aliw na`zerde tutiladi. Esapqa aliwdin` en` qolayli joli statistikaliq esapqa aliw bolip tabiladi.

Pedagogikaliq qadag`alaw bolsa ob`ektivlik, na`tiyjelilik turaqliliq ha`m ja`riyaliliqti talap etedi.

Oqitiwshi miynetin qadag`alaw ha`m esapqa aliwdin` turaqlilig`i, izbe-izliligi to`mendegilerden quraladi:

a) oqiw materiallari ha`m ta`rbiyaliq ilajlarg`a tayarlaniwi o`zi ta`repinen qadag`alawniwi.

b) sabaqtin` tisqari waqitlari ta`lim- ta`rbiyani qadag`alaw ha`m o`zin-o`zi baqlaw.

v) oqitiwshinin` sabaqtan tisqari waqtin qadag`alaw.

g) ata-analar ha`m ja`ma`a`tshilik penen atqarilatug`in jumislardi qadag`alaw.

d) o`z u`stinde islewin qadag`alaw.

Qadag`alaw sorawlari:

1. Oqitiwshi miynetin ilimiy sho`lkemlestiriw degende neni tu`sinesiz

2. Oqitiwshinin` ku`n ta`rtibinin` mazmunin aship ko`rsetin`

3. Miynetti ilimiy sho`lkemlestiriw printsiplerin sanap ko`rsetin`

4. Oqitiwshi miynetin qadag`alaw qalay a`melge asriladi.

Ha`r bir pedagogika O`zin-o`zi ta`rbiyalaw jolinda koplegen qiyinshiliqlar ushiraydi. Ol ushin AWeli O`zin`di, keyin basqalardi biliwin, turaqli ha`raket, alga maqset ushin talpiniwi zarur.

Jas mug`allimnin yamasa praktikant studenttin mug`allim “portretin” biliwi onin madeniyatinin jokarilawina jakinnan jardem beredi. O`zin`di tekserip korinU`a`.Ozinizde AWditoriyanin psixologiyaliq tayarligin tuwri tusiniwge ha`m baxalawga uyreniwdin zarurligin sezesiz beW g`. Soilewshinin juzindegi, dawisindagi, is-ha`reketindegi, kulkisindegi, koz karasindagi azgana ozgeristen ne aytajak ekenin anlay alasizbaW q. Balalar menen soyleskende, AWditoriya menen til tabisarda qalayinsha soylesiwdi bilmey kiynalanasizbaW n`. Daslepki tasirlerden klass penen aldingi qarim-qatnas kartinasin boljay alasizbaW.

Mug`allimnin ozin estetikaliq-emotsionalliq jaktan basqara aliwi sabaq protsessindegi ozgerislerge zeiimlilik, tapkirliq penen itibar berip, sabaqti klasstin qizig`iwshiligina, kewil koshinakarap uyimlastira aliwina baylanisli boladi.

Mug`allim oqiwshilarina mudami isshen tasir jasay aliw kabiletine iye boliwi kerek. Sonday ustaz gana oqiwshilardi ozine eliktirip, olardin minez-qulqinin is-ha`reketinin bagdarin aniklay aladi. Egerde mug`allim oz-ara qatnasta belgili bir maqsetke bagdarlangan ozinin aldina tasir korsetiw waziypasin qoymasa, Pedagogikaliq ameliyatta kobirek ushirasatugin ayirim kemshilikler payda boladi. Olar tomendegilerden ibarat U`

-Balalardin oz-ara qarim-qatnasin qatnasiwshi eknligin onin bugingi jagdayin bilmew.

-Mug`allimnin jumis basitiliginan kop narsege ulgermewi, asigisligi.

-Klasstin yamasa balalanin psixologiyaliq jagdayin ozinshe naduris uyreniwne baylanisli olardi kate tusiniw. Mug`allimnin “ozin uslap biliw” kabileti de boliwi kerek. Adamnin bul qasiyetin emotsianal`liq turaqliliq dewge boladi. Usigan baylanisli jas mug`allimler ha`r sapari sabaqka kirerde ozine tomendegi sorAWlardi berip korse makul boladiW .Sabaqta O`zin`di barxa jay paraxat, sabirli tuta alasanbaW .Kewil kuyin balalar menen qatnasta kewilli me, koterinki meW Jumis barisinda adettegidey jiynakli ha`m diqqattlisan baW Pedagogikaliq is-ha`rekettin ha`r qanday jagdayinda ozinnin tasirleniwindi basqara alasan baW

Balalarga, kasipleslerine barkulla diqqattli ha`m xak kewillisen beW

qanday da bir Pedagogikaliq jagdayda O`zin`di jaqsi uslay alg`anina ekileniwge tuwri keldimeW

Ozinnin kutilgin keletugin jaman adetlerin bar maW

Mug`allimnin sheberligi kanshama artkan sayin onin tasir jasaw mumkinshiligi keneyip, oqiwshilardin ishki dun`yasin tusine aliwi artadi. Unamsiz kemshiliklerden qutiliw ushin ha`r bir pedagog turaqli turde O`zin-o`zi ta`rbiyalap, oz ustinde mudami islep bariwi kerek. O`zin-o`zi ta`rbiyalap ozinin anik logikaliq duzilisine iye.

O`zin-o`zi ta`rbiyalaw maqsetleri. Olar jamietlik maqsetler tarepinen basqarilip bir qiyli siyasiy ideyaliq, adep-ikramliq, kasip miynet, estetikaliq h.t.b. bagdarlarga iye.

Mazmuni ha`m waziypalari. O`zin-o`zi ta`rbiyalawdin maqsette erisiwi jolindagi minez-kuliq, is-ha`reketlerin oz ishine kamtiydi. Bular kobinese jeke adamnin psixologiyaliq qasiyetlerine, onin intelektwaliq, emotsional`liq ha`m ameliy salalarina baylanisli boladi. Ozine-ozi tasir jasaw usillarinin kop turliligi bir neshe metodlar sistemasin payda etedi.

O`zin-o`zi biliw ha`m baxalaw. Adamnin bagdarlaniwshililigi, onin unamli qasiyetleri menen kemshilikleri, kabiletleri menen temperametri O`zin-o`zi biliw ob`ekti bolip esaplanadi. K.K. Stanislavskiy «Uzliksiz, eriksiz O`zin-o`zi baklawda adamnin uyrengen urdislerin gana jolga saliwi mumkin, al urdis adetler kop jillar dawaminda turaqli turde btr neshe juzlegen, minlagan marte kaytalangan kiliqlar arqali payda boladi»-dep jazgan edi. Bolajak mug`allimge usinday shinigiwlar juda kerekli. Ozimshilikke berilip, adam oz mumkinshiliklerin joqari baxalap jiberiw jagdaylarida ushirap turadi. Bunday jagdayda pedagog O`zin-o`zi isendiriw metodin kollanip, ozin “tekseriwdi” taminlewi kerek. O`zin-o`zi tekseriw ushin Oqitiwshi tomendegi formulani paydalangani maqsetke mwapiq boladiW

Men tinishpan, sabir takatli ha`m arkayinman. Menin kewil xoshim jaksi. Usi sabaqka jaqsi tayarlanaman.Sabaqtin ha`r bir baskishin tayarlay-man.Magan sabaq otiw jenil. Klasstin kewil-keipin sezemen, oni baklayman. Sabaqta barliq oqiwshilardi korip turaman. Men talapshanman. Balalardin kiliqlarin diqqatt penen baklayman.Mektepte islewge tayarman.O`zin-o`zin biliwdin jardemi menen adam kush jigerin, ozin jetilistiriwge toliq sarp-langanda gana alga koyilgan maqsetlerin iske asira aladi. Sabaqta otiletugin temanin mazmunim bayanlamay turip kewil xoshinizdi basqalarga otkere aliw, oqiwshilardi ozinizge tartiw menen shugillanin.

Sizin sirtqi korinisiniz, minez-qulqiniz, aytqan sozleriniz bari oqiwshilardi emotsional`liq jaktan ozine tarta aliwi kerek. Klasska kirip salemlesip, oqiwshilarga karap, sabaq-tin temasina baylanisiz bir narseni aytin. Bunin menen siz bugingi kewil keypinizdi qanday ekenin olardin tusiniwine erisesiz. Minez-qulqinizdin logikaliq ha`m emotsional`liq toliqligin, sabaqtin korkemlik ha`m pedagogi-kaliq mazmunina juwap beriwin izlen. Ozinizdi barxa baklap barin. Pedagogtin ozinin kemshiliklerin ha`m jetiskenliklerin biliwi, olardi jeniwge bolgan talaptin payda boliwi ushin jetkiliksiz ekeni jaqsi belgili. Usinday talaptin payda boliwi ushin ozin belgili maqsetke bagdarlaw, erkin rAWajlangan, ozine sin koz benen karAW usagan sipat belgileri og`ada kerek. Pedagog O`zin-o`zin ta`rbiyalaw ushin en AWeli ozin katal ha`m edil baxalawi kerek. Albette, ha`r bir mug`allim oz mumkinshiliklerin esapqa alip, aldina maqset, waziypalar qoyiwi ushin jetkilikli darejede oylawi, aqilg`a muwapiq duris pikirge iye boliwi kerek.

Unamli ha`m paydali minez-kuliq, is-ha`reketlerdi adetke aylandiriw arqali mug`allim barxa ozinin minez-qulqin jetkilistire aladi. Adam oz omirine, minez-qulqina singen unamli qasiyetlerdi bekkemlew ha`m is-ha`reket-lerine olardin tez-tezden sawleniwinin ulken axmiyetke iye. Adetke aylan-diriwga uyreniw, minez-kuliqtagi azgantayda bolsa payda bolgan unamli ozge-rislerdi alga qoygan maqsetke erisiw ushin izbe-iz paydalaniwdan. Ozinde qandayda bir minez kuliqti qaliplestiriwge erisiw yamasa erispew mug`allimnin mudami oz ustinde jigerli islewine baylanisli boladi. Oqitiwshinin O`zin-o`zi ta`rbiyalawga tayarliq baskishlariU`

-Uyreniletugin tayarliq baskishi (maqsetti tusindiriw, axmiyetin baxalaw, oni orinlaw tartibin biliw)

-Emotsional`liq tayarliq (tabisqa erisiw, iseniw, janaliw, oz isine jeke joqari juwapkershilikti biliw)

-Tiykargi tayarliq (tapsirmani tabisli joqarg`i darejede sapali orinlawga tilek, kasipke bagdarlaniwshiliqtin rAWajlaniwinin joqarg`i darejesi, oz sheberligin jetilistiriwge ha`reket)

• 
  erk tayarligi (kesent etetugin narselerden bezip, tinishsizlaniw,