Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

Qosımsha tema:

Basqarıw tek óndiriske tán bolǵan protsess emes. Basqarıwdıń jámiyetlik tarawlarda ásirese bilimlendiriw sistemasında durıs shólkemlestiriliwi úlken áhmiyetke iye.

Házirgi dáwirde bir pútin pedagogikalıq protsessti ilimiy jaqtan basqarıw isleri jolǵa qoyılmaqta. Bul jaǵday aqılıy tárepten joqarı rawajlanǵan kadrlardı jetilistiriwde úlken áhmiyetke iye boladı.

Dáslep basqarıwdıń jámiyetlik mánisin anıqlap alayıq. Basqarıw -bul belgili bir obektke shólkemleskenlik penen jobalastırılǵan sistemalı tásir etiw demekdur.

Oqıw orınlarınıń pedagogikalıq xızmetin basqarıw dep pedagogikalıq protsessti jobalastırıw, shólkemlestiriw, xoshametlew, nátiyjelerdi baqlaw hám analizlewge aytıladı.

Búgingi kúnde pedagogika pánine oqıw orınların basqarıw boyınsha jańa túsinikler engizilgen. Olardıń mánisleri aldinǵılarınan tereńirek. Mısal ushın alatuǵın bolsaq tásir etiw túsiniginiń ornına óz-ara háreket, tatıwlıq, reflektivlik basqarıw sıyaqlı túsinikler qollanılmaqta.

Oqıw orınların basqarıw teoriyası Оqıw ornı menejmenti teoriyası menen tolıqtırıldı. Menejment teoriyası xızmetkerlerge isenim olardıń ónimli miynet etiwi ushın sharayat jaratıw hám óz-ara húrmetke tiykarlanadı.

Biziń «menejment» hám «menejer» atamalarınıń mánisin túsiniwimizge oqıw orınlarında mámleketlik-jámiyetlik basqarıwdıń pedagogikalıq psixologiyalıq tiykarları boyınsha izertlew jumısların alıp barǵan pedagog alım R.Ahliddinovtıń pikirleri jaqınnan járdem beredi.

«Menejment» hám « menejer » atamaları házirgi tallanıwında óndiris hám mákeme iyeleri óz múlkleri menen xızmetkerlerin ózleri basqarıwdan góre olardı belgili mamanlıq boyınsha arnawlı tayarlıqtan ótken qániygege tapsırıwdı abzal kórgeninen keyin payda boldı. Búgingi kúnde menejer rawajlanǵan mámleketlerde abroylı kásiplerden biri bolıp esaplanadı.

Menejment degende, ádette basqarıwshı lawazımdaǵı shahslardıń jumısı túsiniledi. Tárbiyashılıq ta basqarıw xızmetine jatadı. Menejment (yamasa basqarıw) – bul bar minimal múmkinshilikler menen maksimal nátiyjelerge erisiw maqsetinde belgili xızmetkerge yamasa toparǵa tásir etiw olar menen awızbirshilikte háreket etiw protsesi.

Bilim beriw menejmentiniń ózgesheligin ilimpazlar bılay sıpatlaydı.

Bilim beriw menejmenti «maqsetke muwapıq» degen sóz benen anıqlanatuǵın ruwhıy ólshemge iye.

- bilim beriw menejmenti – bul ilim hám iskusstvo, bunda adamlar arasındaǵı qarım-qatnas áhmiyetli rol oynaydı.

-menejment mazmunındaǵı jeke adam mámleket hám jámiyet arasındaǵı baylanıslardıń dialektikalıq birligi.

- bilimlendiriwdi basqarıwda jámááttiń qatnasıwı.

Usı aytılǵanlardan kórinip turǵanınday, bunnan bılay bilimlendiriw sistemas ımámleketlik basqarıwdan mámleketli jámiyetlik basqarıwǵa ótiledi. Mámleketlik-jámiyetlik basqarıwdıń maqseti—bilimlendiriw mákemeleriniń actual máselelerin mámleket hám jámiyettiń birliginde sheshiw, oqıwshılar, oqıtıwshılar hám ata-analarǵa oqıw baǵdarmaların, túrlerin, oqıw orınların tańlawda huqıq hám erkinligin keńeytiw.

«Bilimlendiriw haqqındaǵı» Nızamda Ózbekstanda bilimlendiriw tarawın (mektep) basqarıw Ózbekstan Respublikası aymaǵında joqarı húkimet hám basqarıw organları tárepinen, jergilirli húkimet hám basqarıw organları tárepinen ámelge asırılıwı kórsetilgen.

Xalıq Bilimlendiriw ministrligi Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriwdi basqarıwdıń joqarǵı organı esaplanadı. Ministrlikler óz imkaniyatları sheńberinde,

- bilimlendiriw tarawında bir tárepleme mámleketlik siyasattı ámelge asıradı,

- oqıw orınlarınıń xızmetin basqaradı hám metodıkalıq máselelerde olarńa jetekshilik etedi,

-mámleketlik bilimlendiriw standartları, qániygelerdiń bilim dárejesi hám kásiplik tayarlıǵına bolǵan talaplardıń orınlanıwın támiynleydi,

- oqıtıwdıń aldıńǵı formaları hám jańa pedagogikalıq texnologiyalardı oqıtıwdıń, texnikalıq hám Xabar quralların oqıw protsesine engizedi,

- oqıw hám oqıw-metodıkalıq ádebiyatlar jaratadı hám olardı baspadan shıǵarıwdı shólkemkestiredi,

-bilim alıwshılardıń juwmaqlawshı mámleketlik attestatsiya menen mámleketlik bilimlendiriw mákemelerinde eksternat haqqındańı nızam bekitiledi,

- mámleketlik bilimlendiriw mákemesiniń rektorın saylaw haqqında Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesine usınıs kirgizedi,

- pedagog kadrlardı tayarlaw, olardıń bilimlerin jetilistiriw hám qayta tayarlawdı shólkemlestiredi .

Xalıq bilimlendiriw ministrliginiń jergilikli organlarına xalıq bilimlendiriw oblastlıq basqarmaları, qala, rayon bólimleri kiredi. Xalıq bilimlendiriw bólimleri jergilikli hákimyat quramına kiredi hám oǵan baǵınadı. Olar mektep islerinde mámleketlik qadaǵalawdı ámelge asıradı hám járdem kórsetedi. Olardıń wazıypasına (kompetentsiyasına) mektep direktorların hám olardıń orınbasarların saylaw da kiredi.

Mektepti basqarıw isine mektep inspektsiyası,yaǵnıy ministrliktiń, xalıq bilimlendiriw bólimleriniń inspektorları jaqınnan járdem beredi. Olardıń wazıypası mektep xızmetin anıq uyreniw, oqıw-tárbiya jumıslarınıń nátiyjelerin talqılaw, aldıńǵı tájiriybelerdi anıqlaw hám eń jaydırıw, kemshiliklerdi ashıw hám olardı saplastırıwdıń sharaların qabıllaw, mektep direktorı menen oqıtıwshılarǵa anıq járdem kórsetiw.

Akademiyalıq litsey hám kásip-óner kollejlerge shólkemlestiriwshilik, oqıw-metodikalıq hám ilimiy jaqtan jetekshilik etiw, mámleketlik bilimlendiriw standartların esaplap shıǵıw hám onı óndiriske engiziw, teoriyalıq hám ámeliy baǵdarlamalardı birlestiriw, pedagog kadrlar menen támiynlew olardı tayarlaw hám qayta tayarlaw Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi (Orta arnawlı kásiplik bilim beriw ortalıńı), onıń jergilikli organları tárepinen taraw ministrlikleri, keńseler hám óndiris orınları menen birgelikte ámelge asırıladı.

Bilimlendiriw sistemasın jámiyetlik basqarıw dep oqıtıwshılar, oqıwshılar, ata-analar hám jámiyetshilik wákillerinen dúzilgen mektep keńesiniń mektepte jámiyetlik basqarıwdı júrgiziw xızmetine aytıladı.

Jılına bir ret shaqırılatuǵın mektep konferentsiyası da jámiyetlik basqarıwǵa kiredi. Konferentsiyada mektep

Hár qanday jámiyet óz perzentlerin hár tárepleme kámil insan bolıp jetilisip, múnásip puqaralar bolıp, mámlekettiń rawajlanıwına, gúllep, jasnawına óz úleslerin qosadı dep úmit etedi.

Biraq dúńyanıń kóplegen mámleketlerinde balalar jeterli huqıqlarǵa iye emes, sociallıq jaqtan qorǵalmaǵan. Kóplegen balalar tálim-tárbiya alıw múmkinshiligine iye emes, ayırımlarıniki bolsa bul baǵdarda shegaralanǵan. Toyıp awqat jemew, taza ishimlik suwınıń jetkiliksizligi nátiyjesinde júdá kóp balalar nabıt bolmaqta. Bunnan tısqarı dúńyanıń kóplegen jerlerindegi urıslar, terroristlik aktler, zorlıq-zombılıqlar, kóterilisler nátiyjesinde jas óspirimler azap kórmekte, olar hár túrli úlken adamlar isleytuǵın jumıslarǵa jegilmekte, fizikalıq jaqtan jazalanbaqta.

Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizlikke erisiwi menen bilimlendiriw tarawında da úlken ózgerisler júz berdi. 1997-jılı 29-avgustta Oliy májilistiń IX sessiyasında «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızamnıń, Kadrlar tayarlawdıń Milliy baǵdarlamasınıń qabıllanıwı tarawda úlken reformalardı ámelge asırıwǵa tiykar jasadı.

Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikaları Konstituciyalarınıń tiyislisinshe 41 hám 39 stat`yalarında «Hár bir adam bilim alıw huqıqına iye» dep kórsetilgen. Sonday-aq Ózbekstan Respublikası «Bilimlendiriw haqqında»ǵı nızamınıń 23 stat`yası «Fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalar hám jas óspirimlerdi oqıtıw» dep atalıp, mayıp balalarǵa tálim-tárbiya beriw hám ǵamxorlıq etiw islerine tiykar salındı. Bul stat`yada fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan, sonday-aq uzaq waqıt emleniwge májbúr bolǵan balalar hám óspirimlerdi oqıtıw, tárbiyalaw hám dawalaw kózde tutılǵan. Usı maqsette qániygelestirilgen tálim-tárbiya mekemeleriniń shólkemlestiriletuǵınlıǵı, balalardıń bul oqıw orınlarında jarım-jartı yaki tolıq mámleket támiynatında bolatuǵınlıǵı atap ótilgen.

Birlesken Milletler Shólkemi 1989 jılı 20 noyabrde «Balalar huqıqları haqqında»ǵı Xalıqaralıq konvenciyanı qabıl etti. Dúńyanıń kóplegen mámleketleri bul shártnama-konvenciyaǵa aǵza bolıp, oǵan ámel etiw juwapkershiligin aldı. Konvenciyada balalardıń huqıqları tómendegi tórt kategoriyaǵa ajıratılǵan bolıp, olar 54 stat`yanı óz ishine alǵan:

1. Jasay alıw huqıqı.

2. Rawajlana alıw huqıqı.

3. Zorlıq hám ekspluataciya etiliwden qorǵanıw huqıqı.

4. Jámiyet hám mámleket turmısına qatnasıw huqıqı.

Ózbekstan Respublikası da 1992 jılı bul shártnamaǵa qol qoydı hám oǵan ámel etiw juwapkershiligin aldı. YuNESKO tárepinen 1994 jılı «Arnawlı tálimniń zárúrligi», 2001 jılı «Tálim hámme ushın» atlı baǵdarlamalar qabıl etildi. Ózbekstan Respublikasında «Tálim hámme ushın» baǵdarlaması 2005 jıl dekabr ayında qabıllandı. Házirgi waqıtta Ózbekstanda balalar haqqında ǵamxorlıq etiw mámleketlik siyasattıń tiykarǵı buwını esaplanadı.

Fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalar anomal balalar dep ataladı (grek tilinde «anomal» - «ádetten tısqarı» degen mánisti bildiredi). Házirgi waqıtları ayırım sırt el mámleketlerinde bunday balalar «arnawlı járdemge mútáj balalar» depte ataladı.