Pedagogika universiteti

Temurning g‘arbiy Ovrupo davlatlari bilan aloqalari. Temur davlati va uning hukmdori zamondoshlarining e’tiborinigina o‘ziga jalb etib qolmay, balki jahon siyosiy doiralarida yuz bergan barcha voqealarga ham ta’sir ko‘rsatdi. Bunday voqelik Temurning g‘arbga tomon «etti yillik» yurishlari davrida (1399 — 1404 yillar) qudratli Usmonli turklari saltanatiga qarshi urush boshlashga qadar qilgan vaqtdan boshlab, Ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi. Chunki XIV asr oxiri va XV asr boshlarida Yaqin Sharqda sodir bo‘lgan murakkab siyosiy vaziyat buni jiddiy taqozo qilardi, Ma’lumki, bu davrda bir tomondan harbiy qudrati tobora oshib borayotgan Turkiyaning Boqon yarim oroli davlatlariga nisbatan tazyiqi kuchayib, butun Ovruponi xavf ostiga solayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bu qudratli davlatning o‘zi Fap6ra tomon shiddat bilan bosib kelayotgan xavfli raqib — Temur davlatining kuchli tazyiqiga duchor bo‘lgan edi. Shunday qilib, Kichik Osiyoda ikki istilochining o‘sha vaqtda o‘z harbiy qudrati jihatidan eng yuksalgan Temur bilan g‘arbiy Ovrupoga dahshat solib turgan Boyazidning manfaatlari duch keladi. Bunday siyosiy vaziyatda Turkiyaga qarshi vujudga kelgan dushman kuchlarining ma’lum darajada birlashuvi tabIIy edi. Avvalombor Boyaziddan yengilib, o‘z yer va mulklaridan mahrum bo‘lgan Kichik Osiyo mamlakatlarining amirlari TemO‘rda n madad istab, uning qorabog‘dagi urdugoxiga borib qaror topadilar. Hatto Vizantiya va g‘alatadagi Ge­nuya hoqimining noibi, Fransiya kiroli, hamda Sultoniya shahriningkatolik missionerlari yordam so‘rab Temurga murojaat qiladilar. Turkiya sultoni Boyazidga birlashib zarba berish maqsadida Vizantiya imperatorining Konstantinopoldagi noibi Ioann VII Paleolog va Genuyaning Peradagi (Konstantinopol atrofidaga mavze) hoqimi Tranezud imperatori Manuil III vositasida Temurni Turkiyaga qarshi yurish boshlashga undaydilar. Buning evaziga ular harbiy yurish vaqtida unga yordam berish, hamda Kon­stantinopol va Peraning Boyazidga to‘lab kelgan bojini bundan buyon Temurga to‘lashga va’da qiladilar. Bunday taqlif shubhasiz, Temurga juda maqbul tO‘shadi. Chunki Turkiyaning dengiz sohilidagi tayanchidan ajratish uchun unga dengizdan madad zarur edi. Shunday qilib, XIV asr oxiri va XV asr boshlarida Turkiya sultoni Boyazidga zarba berish uchun qulay siyosiy vaziyat vujudga keladi. Bu vaziyatdan Temur ustalik bilan foydalanadi.

Bu davrda Temur Boyazid bilan o‘zaro diplomatik yozishmalar olib borish bilan bir qatorda, Turkiya bilan bo‘lajak to‘qnashuvda Trapezund va Konstantinopolning harbiy kemalaridan foydalanishga harakat qiladi. Shu maqsadda u Genuya va Venesiyaga sovg‘a- salomlar hamda maktublar bilan Arxiepiskop Ioann Galonifontibus boshchiligida elchilar yuboradi.

O‘zaro yordam masalasida Temur Konstantinopol noibi Ioann VII Paleolog bilan ham yozishmalar olib boradi. Temurning 1402 i il 15 may kuni Ioann VII Paleolog nomiga yo‘llagan xatining mazmuniga qaraganda, Kon­stantinopol imperatori va Genuyaning Peradagi hoqimi Boyazidga qarshi kurashda Temurga xizmat qilish, xatto unga «odamlar va har qaysisi 20 tadan 40 harbiy kemalar Bilan» yordam kabi majburiyatni o‘z zimmalariga oladilar. Buni Ispaniya elchisi Klavixo ham o‘z kundalik daftarida qayd qilib o‘tadi.

Bu davrda Temur Fransiya qiroli Karl VI (1360—1422), Angliya qiroli Genrix IV (1399—1413) va Kastiliya hamda Leon qiroli Genrix III de Trastamara (1390—1407) lar bilan diplomatik aloqalar o‘rnatib, yozishmalar olib bo­radi. Bu davlatlar orasida ayniqsa Fransiya Vizantiya imperiyasi takdiriga befarq qaray olmas edi. Shu boisdan Fransiya fuqarolari hisoblangan genuyaliklarning yer va mulklarini, ayniqsa Galatadagi mustamlakalarini himoya qilish uchun Karl VI o‘z navbatida TemO‘rda n madad ko‘tar va u bilan dillomatik aloqalar o‘rnatishga o‘rinar edi. Temur va Karl VI yozishmalarida qayd etilishicha, sohibqiron qirolni jiddiy qo‘llab quvvatlaydi. Shunday qilib, Temurning Kichik Osiyo va g‘arbiy Ovrupo davlatlari bilan olib borgan dastlabki diplomatik yozishmalari va elchilik aloqalari uning g‘arbga Turkiya ustiga yurishi munosabati bilan boshlanib, ulardan asosan Boyazidga qarshi birgalikda kurashish rejalari ko‘zda tutiladi. Biroq Anqara yaqinida turklarning ikki yuz minglik qo‘shini ustidan qozonilgan buyuk g‘alabadan so‘ng Temurning g‘arbiy Ovrupo davlatlari bilan bo‘lgan aloqalarining mazmuni tubdan o‘zgaradi. Endilikda u ular bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlash hamda elchilik va o‘zaro savdo-sotiq aloqalarini yo‘lga qo‘yish kabi masalalarga ahamiyat beradi.

Vizantiya imperatoridan boj olib, uni bilvosita bo‘ysundirish bilan kifoyalangan Temur 1402 yil yozida Fransiya va Angliyaga maxsus elchilik yuboradi. Elchilikka zamonasining mohir diplomati Arxiepiskop Ioann Galonifontibus boshchilik qiladi. Ioann orqali Temur Karl va Gyonrix IV nomlariga maxsus maktublar yo‘lladi. Elchilar Parijga 1403 yil mayda yetib boradilar. Bu yerda Ioann tantanali vaziyatda Temurning Turkiya ustidanqozongan g‘alabasi, Sulton Boyazidning asirga olingani, turklar asir olgan xristkanlarning ozod qilingani to‘g‘risida xabar berar ekan, ikki mamlakatning savdogarlari uchun erkin savdo munosabatlari olib borilishini ta’mnilash va agar qirol hamda gersoglar rozi bo‘lsalar, bu erkin savdoni tegishli bitim yoki shartnoma bilan mustahkamlashnn taqlif etadi. Buning uchun avvalambor muntazam o‘zaro elchilik aloqalarining barqarorligi lozim edi. Shuning uchun ham Temur 1402 yil avgustda Fransiya qiroli Karl VI ga yo‘llagan maktubida bu haqda quyidagalarni^ alohida ta’kidlaydi: «Bundan keyin sizning (odamlaringaz) bizning yerlarimizga va biznIIg (kishilarimiz) sizning ulkangizga o‘tgan ajdodlarimiz davridagidek, borib-kelib tursalar, sizning va bizning nomimizni hamma joyda olqishlab tursalar, mamlakatimiz savdogarlari uchun foyda keltirishsa, ko‘p xursand bular ediq.Shuni ham aytish kerakki, endilikda bizning yurtimizda savdogarlaringizning xavfsizligi ta’minlanadi".

Fransiya qiroli Karl VI ning 1403 yil 15 iyunida Temurga yo‘llagan javob maktubidan ma’lum bo‘lishicha, Temur taqliflari Fransiya tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilingan. Demak, Temurnnng Anqara jangidan keyin Franso‘z saroyi bilan olib borgan yozishmalari, o‘zaro savdo shartnomasi tuzish ga qaratilgan diplomatik yozishma bo‘lib, bu masalada Vatikan vakili Arxiepiskop Ioann Galonifontibus muhim rol o‘ynagan. Chunki unga Franso‘z qiroli Karl VI ning javob xatini Temurga yetkazishdek mas’uliyat yuklangan zdi.

Temur davlati bilan Angliya o‘rtasida o‘zaro diplomatik aloqalar o‘rnatilishida ham Vatikan vaqilining vositachilik roli katta bo‘ldi. Xuddi shu davrda u bu buyuk davlatning g‘arbiy viloyatlari hoqimi Mironshoh (1366— 1408) bilan Angliya qiroli Genrix IV o‘rtasida olib borilgan diplomatik yozishmalarda, ayniqsa faol qatnashdi. 1393 yilda Shimoliy Eron, Iroq, hamda Tabriz va Sultoniyani o‘z ichiga olgan xulogular tasarrufidagi mulklargr hoqim qilib tayin etilgan Mironshox Temurning keksayib qolgan davrida g‘arbiy Ovrupo x_;ukmdorlarining diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb ztadi. Bu dav­rda u Ovrupo davlatlari bilan o‘zaro savdo aloqalarini jonlantirish maqsadida xristian ruxoniylarigaxayrixohlik bildirib, savdogarlarining daxlsizligini taminlash borasida chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Shu sababli g‘arbda Mironshox tez orada «katolik dinining homiysi sifatida» shuhrat qozonadi.

Temur, Mironshox va Genrix IV larning o‘zaro diplo­matik yozishmalaridan ma’lum bo‘lishicha, Angliya bilan elchilik aloqalarini o‘rnatib, savdo-sotiqni jonlantirish yo‘lida olib borilgan harakatlarda, ayniqsa Mironshoxning tashabbusi katta bo‘lgan. Bu tabIIy xol bo‘lib, buyuk Temur saltanatining g‘arbiy davlatlar bilan olib borgan aloqalari — xox u elchilar qatnovi, xox savdo karvonlari bo‘lmasin, dastavval Mironshoh tasarrufidagi o‘lkalar orqali o‘tar edi. Bundan avvalambor ushbu viloyatlarning noibi manfaatdor edi. Chunki Mironshox qo‘l ostidagi mulklarning g‘arbiy chegaralari Ovrupo davlatlarining siyosiy va iqtisodiy doirasidagi Bolqon yarim oroli orqali O‘rta Yer dengizi mamlakatlari bilan tutashgan edi. Angliya qirolining 1403 yilning o‘rtalarida Temur va Mironshohga yo‘llagan javob maktublarida ular bilan shartnoma tuzish istagini izxor etadi va shu maqsadda Angliyaning ahvoli hamda shart va sharoitlaridan yaxshigina xabardor bo‘lgan Arxiepiskop Ioanni vakil qilib tayinlab, unga to‘la ishonch bildiradi. Angliya qiroli Genrix IV 1403 yil 15 iyunda Temurga yozgan javob maktubida «o‘zaro aloqalarimiz doirasini kengaytirish, davlatlarimiz savdogarlarining bir-birlari bilan ilgari, ajdodlarimiz davrida bo‘lganidek, uchrashib turishlarini ta’minlash niyatidamiz" deb ta’kidlagan edi bu xatda.

Misr va Turkiya sultonlari ustidan qozonilgan g‘alabadan so‘ng Temur g‘arbiy Ovrupoda yanada keng shuhrat qozondi. Ovrupo mustabidlarining Sharqqa bo‘lgan azaliy qiziqishi va intilishi yanada kuchaydi. Ayniqsa Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III Sharq bilan juda ham qiziqib qolgan edi. U Temurning Turkiya sultoni Boyazidga qarshi olib borgan shiddatli jangu jadalarini diqqat bilan ko‘zatib boradi. 1402 yilning bahorida Payo de Sotomayor va Ernan Sanches Palasuelos boshchiligida dastlab Ispaniya elchilari Temurning Kichik Osiyodagi qarorgoxiga yuboriladi. Elchilarga Temur va Boyazidlarning kuch-qudrati, boyligi va armiyasining adadini bilish, hamda ular qo‘l ostida yashayotgan xalqlarning urf-odatlari dini va qonunlari haqida aniq, ma’lumotlar to‘plashtopshiriladi. g‘alaba munosabati bilan tashrif buyurgan Sharq va g‘arbning ko‘pgina davlatlari elchilari qatorida Ispaniya elchilari ham Temur tomonidan qabul qilinib, qirol nomiga yozilgan maxsus maktub va in’omlar bilan ko‘zatiladi. Ularga qo‘shib Temur Muhammadqozi ismli o‘z vaqilini ham Ispaniyaga elchi qilib yuboradi. Bunga javoban Genrix III o‘zaro do‘stlik munosabatlarini mustahkamlash maqsadida 1403 yilda Temur xuzurida ikkinchimarta maxsus elchilik yuboradi. Unga Rui Gonzales de Klavixo boshliq qilib tayinlanadi. 1403 yil 21 mayda Ispaniyadan jo‘nab ketgan elchilar dengiz orqali Konstantinopolga o‘tib, u yerdan Trapezundga bu yerdan quruqlik orqali Eronni kesib o‘tib Balxga yetib kelishaadi. Bu shahar yaqinida Amudaryodan kechib o‘tib, avval Termiz va Kesh vaharlarida bo‘lishadi, so‘ngra Samarqandga tashrif buyurishadi. Ispaniya elchilari Samarqandda Temur tomonidan tantanavor qabul qilinib, ularga katta e’tibor va zo‘r xurmat ko‘rsatiladi». Temurning Samarqand va uning atrofida bino qildirgan xashamatli saroy va bog‘larida o‘tkazilgan rasmiy qabul va tantanali marosimlarda Is­paniya elchilari Xitoy, Hindiston, Rum, Zobuliston, Iroq, Shom, Misr, Oltin O‘rda, Saqlab (Russiya) kabi Sharq va g‘arbning ko‘pgina mamlakatlaridan kelgan elchilarning barchasidan ham yuqoriroqqa o‘tqazilib, ularga alohida e’tibor beriladi. Rasmiy qabul vaqtida Ispaniya elchilari «Xitoy podshosining elchisidan pastroqda o‘tirganiniko‘rib qolgan Temur, — deb yozgan edi bu haqda Klavixo o‘z kundaligida,- ularga to‘rga, Xitoy elchisini esa pastroqda o‘tqazishni buyurdi». O‘rta asr diplomatiyasida.bunday rasmiyatchilikka alohida e’tibor berilgan. Chunki rasmiy qabul va tantanali marosimlarda elchilar uchun belgilangan maxsus joylar davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarning ramziy darajasini ko‘rsatar edi.

Klavixo boshliq Ispaniya elchilari 1404 yilning sen­tyabr-noyabr oylarida Samarqandda bo‘ladilar. Temurning Xitoyga tomon yurishi munosabati bilan boshqa ko‘pgina davlatlarning elchilari bilan bir qatorda Ispaniya elchilari ham 1404 yilning 21 noyabrida Samarqanddan jo‘natib yuboriladi. Klavixo Ispaniyaga 1406 yilning mart oyida qaytib keladi. Oradan bir oy o‘tgach, Klavixo Samarqand safarida bo‘lgan Ispaniya elchiligi haqidagi axborotni yozib Kastiliya qiroli Genrix III ga topshiradi.

Keyinchalik uning bu axborotnomasi «Buyuk Temur tarixi» va «Temur qarorgoxi Samarqandga saforot kundaligi» nomlari ostida ispan tilida bir necha bor nashr qilinadi.

Temur vafotidan so‘ng mamlakatda boshlangan siyosiy boshboshdoqlik va uning bir qancha mustaqil davlatlarga bo‘linib ketishi oqibatida g‘arbiy Ovrupo davlatlari bilan Temurning o‘rnatgan bevosita savdo va elchilik aloqalari asta-sekin susayib, keyinchalik zsa butunlay uziladi. Bu, shubhasiz, O‘rta Osiyoning g‘arbiy Ovrupo va unda shakllanayotgan jahon tashqi bozoridan ajralib, O‘rta Osiyoliklarning dunyo xalqlarining ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotidan chetda qolishining boshlanishi edi.