Pedagogikasi

« N a v o iy n in g d o ‘sti»
rivoyatida o ‘z aksini topgan. 
« U lug‘ shoir A lisher N avoiyning Pahlavon M uham m ad degan shogirdi 
ham d o 'sti bor ekan. Shoir uni ju d a yaxshi k o ‘rar, shogirdi bo‘lsa ham
47 
Аширов А ., Атаджанов Ш. Этнология. - Т.: Алиш ер Навоий номидаги Узбекистан
Миллий кутубхонаси нашрийти, 2007,129-бет
110

---

qadrdon, sirdosh d o ‘sti deb bilar ekan. K unlardan bir kun Pahlavon 
M uham m ad kichik bir gunohi tufayli Sulton X usaynning qattiq 
g ‘azabiga uchrabdi. Chunki Pahlavonning kichik gunohini Sulton g'azab 
otiga minib turganida yetkazishibdi. Xusayn Boyqaro:
-P ahlavonning soqol-m o‘ylovini qirib tashlanglar, so‘ng kaltadum
libos kiydirib, ko‘cha-ko‘yda sazoyi qilinglar, deb buyruq beribdi. 
Pahlavonning bunday jazoga giriftor bo‘lganini N avoiyga aytishibdi. 
N avoiy, agar bu jazo am alga oshirilsa, Pahlavon M uham m adning izzat- 
nafsi kamsitilib, u bunga chidolm ay o ‘lib qolishini anglab, uni bunday 
sharm andalikdan qutqarish harakatiga tushibdi. Tezlikda Xusayn 
B oyqaro huzuriga yetib borib:
-S ultoni Bokaram, m a’lum ingizki, men va Pahlavon M uham m ad 
yoshhgim izdan bir xil kiyinamiz, birga soqol-m o‘ylov q o ‘yib, d o ‘st- 
birodar b o ‘lib yuramiz. U boshqa kiyinib, m en boshqa kiyib yursam, 
o 'rtadagi ahd buzilib, gapim iz tuzsiz, o ‘zim iz subutsiz b o ‘lib qolamiz. 
Buyursangiz, mening ham soqol-m o‘ylovlarim ni qirsinlar, m enga ham 
xuddi Pahlavon M uham m adga berilgandek, kalta libos kiygizilib, 
d o ‘stim bilan birga ko‘cha aylantirsinlar, - debdi.
N avoiyning shogirdi ham da d o ‘stiga b o ‘lgan sadoqatini, mehr- 
oqibatini ko ‘rgan Xusayn Boyqaro g ‘azab otidan tushib, «Pahlavonning 
gunohidan o ‘tdim, jazo qoldirilsin,» - deb buyuribdi.
0 ‘zbek xalqining milliy fazilatlaridan biri m ehm ondorchilikdir. Har 
bir m ahallada dasturxon bezatuvchi uquvli, ozoda va pokiza tabiatli 
kishi bo‘lgan. 0 ‘zbek dasturxonining o ‘ziga xos xususiyati shundaki, 
issiq ovqatlardan tashqari hamma noz-ne'm atlar dasturxonga birdaniga 
qo ‘yiladi. (Yevropa dasturxonidan shunisi bilan farqlanadi.) Bunday 
dasturxon bezatishdan m aqsad m ehm onlar taom va noz-ne’m atlarning 
xiliga qarab tegishli ishtaha saqlay olishlari va ovqatlanish gigiyenasiga 
imkon yaratishdir. Milliy odatga binoan dasturxon to 'rig a yoshi ulug‘lar 
o ‘tiradi va duo-fotiha o ‘qiladi. Unda A llohga shukronalar aytiladi, 
o ‘tganlar ruhi yodga olinadi, el-yurt xotirjam ligi, qut-baraka, yoshlar 
kam oloti, keksalarga mustahkam iymon tilagi bildiriladi. So‘ngra 
m ehm on va m ezbonlar bir-biridan hol-ahvol so ‘rashib bo‘lgach, avval 
non ushatiladi, choy quyiladi, keyin issiq ovqatlar tortiladi. Shu tariqa 
m ehm on 
izzat-ikrom bilan kutib olinadi, 
va «Xush k o ‘rdik», 
«Tashrifingizdan boshim iz osm onga yetdi», «Tez-tez m ehm onim iz 
b o ‘ling», «Kelganingiz uchun rahmat» kabi tavozeli jum lalar bilan 
kuzatiladi. Agar dasturxon atrofidagi biror kishi safarga otlansa: «Oy 
borib, omon kelishi, y o ‘lda balo-qazoga uchram asligi» tilanadi. Yangi

---

oila qurganlar bo‘Isa, «Q o'shgani bilan q o ‘sha qarishi, uvali-juvali 
boMishi, farzandining rohatini k o ‘rishi» so'raladi.
M adaniyatim izning k o ‘hna m anbalarida m ehm ondorchilik xalqi- 
m izning odam iylik, saxovat, madaniy va m a'naviy aloqasi, k engfe’llik, 
shirinsuxanlik kabi xislatlar mezoni sifatida juda qadrlanadi. 0 ‘zbek 
xalq m aqoliarida m ehm ondo‘stlik, m ehm ondorchilik odobi m asalalari 
pand-nasihat tarzida o ‘z aksini topgan:
- M ehm on-aziz, m ezbon-laziz.
-M ehm on - atoyi xudo.
-K elm oq ixtiyor bilan, ketm oq ijozat bilan.
-M ehm onning oldida m ushugingni pisht dema.
-M eh m on kelar eshikdan, rizqi kelar teshikdan.
-S hirm oy noningni berma, shirin so ‘zingni ber.
-M eh m o n ko ‘rki - dasturxon.
-M ehm on otangdek ulug‘ va h.
X alqim iz tarixiga nazar tashlasak, qadim dan Sharqda m ehm onlar 
uchun m usofirxonalar, karvonsaroylar, rabotlar qurilganini bilib olam iz. 
Hozirgi kunda ham m illatim izga xos m ehm ondo‘stlik nam unalarini 
ko'ram iz, y a ’ni har bir o ‘zbek oilasi istiqom at qiladigan uyning alohida 
bir xonasi m ehm onlar uchun ajratib q o ‘yiladi va shunga yarasha 
jihozlanadi.
0 ‘zbek xalqining m ehm onnavozligi haqida professor M .Q uronov 
shunday deydi: « ...Sayyohlarga dunyoning ham m a jo y larid a «turist» 
deb qarashgan, o ‘zbeklar esa ularga «m ehm on»deb qaraydi. N echa 
m arta kelsa ham m ezbon b o ‘lib kutib oladi. U larning k o ‘nglini olish, 
xursand qilishning yoMini qidiradi va topadi. 0 ‘zbek ana shunday 
bag'rikeng xalq. 0 ‘zining vaqti, e ’tibori, m ablag‘ini berib, birovning 
ko‘nglini olib, o ‘zi xursand b o ‘ladi. U ning molu dunyosi butun dunyoga 
balki yetm as, lekin mehri yetadi.»48
Yaxshi niyat bildirish, duo-olqishlar aytish o ‘zbek xalqiga xos 
odatlardan biridir. Bola tu g'ilgand a uning umri uzun b o ‘lsin, rizqi- 
nasibasi m o‘1 b o ‘lsin, deyiladi. O ta-onasiga esa farzandining huzur- 
halovatini, kam olini k o ‘rishni tilaydilar. T o ‘ylari boMayotgan kelin- 
kuyovga «iloho ikki yoshning baxtini bersin, q o ‘shgani bilan q o ‘sha 
qarisin, serfarzand, serdavlat boMishsin, avlodning m unosib davom - 
chilari b o is in » , kabi yaxshi niyatlar qilinadi. Uzoq sa fa ry o k i ziyoratdan 
kelgan kishilarga «ziyoratlar qabul boMsin», deyiladi. U nga javo ban
«m urodingiz hosil b o ‘lsin» degan lutf aytiladi. B uning m a’nosi shuki,
48 M.KypoHOB. B
h
3 aHrjiafiTraH xaKHKai - T.: MatHaBHHT, 2008, 92-6.
112

---

ezgu шуаИаг Ы1ап ziyoratga 
т о г о г Ьоэ1Ь, u lu g‘ ауПуо1агш
тлуохгХ
яШЬ цауг!Ьз1г., уахБЫ niyatlaringizni х
1
^ о о ьг dargohida цаЬи! 
Я11з1п, скуПуарй. О х т уахэЫНкка оНЬ borm aydigan, k o ‘ngillaгi 
и эЧ гг^ап 1зЬ, уок1 эЬахз haqida « о х т Ьахауг Ь о Ч эт, о х т ш
у о г ^ а э т , п о и гг^ эЬауШп», deb тЫ оИага-Ш ак aytishadi.
ОаМказЬИк, harndardlik, kishining ко‘гщ ^а яагаэИ о‘гЬек ха
1
ц
1
- 
ning штак xislatidir. БЬи Ьо1б Ь ат о'гЬек о ^ а т г щ shodligidan циуошЬ, 
dal•d-tashvishiga эЬег^к bo'ladi. МагЬит1аг хоигаз1§а вэйЬа o‘qilganda 
«xudo dargohida qabi.il Ьо‘Ып, аг/оЫ shod Ь о Ъ т, ]оу 1аг1 jannatdan 
Ьо‘Ып» каЫ Шак1аг ishlatiladi. Xonadon sohibiga «xudo БаЬг Ьегз!п, 
marhumning цо^ап и т п т sizga, farzandlaпngizga Ьегет, xudoning 
irodasi эЬи екап, ЬапёаНк», deya yupatiladi. Jabrdiyda kishidan ko‘ngil 
so‘raganda «ko‘nglingizni сЬо‘кттпаг^, oyning о'п ЬеБЬ! qorong‘u 
ЬоЧэа, о‘п ЬеэЫ у о п ^ ‘», «boshingiz отоп, joningiz sog' Ьо‘1з1п», «Ьи 
кип1аг ипш Ьо‘ПЬ ketadi» каЬПаг, тацо1 уа пацИаг ishlatiladi. Adolat- 
з1гИк 
oldida 
о^г яоНЬ, 
zol•lanib-yig‘lab 
Ш^ап 
odamga «kuyinmang, keng 
bo‘ling, и хЫо bexabarga Ьат Ьоццап Ьа1о Ьо
1
хНг», «xudoning g‘azabiga 
uchraydi», «о^аги^а т е т aytdi deysiz», deya 1аяаШ berishadi. 0 ‘гЬек 
о ^ а xonadonga qadam ranjida qilganda «ПоИо йпсЬНк - хойг^атНк, 
отопНк Ьо'Ып, qadam yetdi, Ьа1о у е ^ а э т » , deya 1МЬа o‘qiydi. Yangi 
ИЬоэ kiygan kishiga «qulluq Ьо‘Ып, тиЬогак Ьо‘Ып, пазШ е1зт, 
1еркПаЬ4еркПаЬ kiying, egningizda 1о‘г1з1п, уагазИМ^ Ьиуигап», 
deyiladi. Odamlarga уахэЫПк qilish, birovning koriga уагайН, odamgar- 
сЫПк xalqimizda 1пзоп1у ЬигсЬ БапаЫк
О етак , «o‘zbekning Ьаг gapida ishlatiladigan уахзЫ шуаС, о^БИи- 
duolari xalqimizning odob-axloqi уикэак Ьо‘^ а п qadimiy madaniyat 
egasi ekanligidan dalolat beradi.» 49
Х а ^ og‘zaki ijodida о'гЬек xalqiga