Pedagogikasi

Г.Н.Волков, Г.Д. Баубекова Э тноп едагоги ка-Т .: ФАН, 2000, стр.82
124

---

Demak, oilaviy-kundalik udum larda bola sog‘lig‘ini saqlash va 
gigiyena qoidalariga rioya qilish bo'yicha asrlar davom ida o ‘ziga xos 
tajriba y ig ‘ilgan bo‘lib, undan hozirgi kunda ham ta ’lim-tarbiyada 
foydalanishim iz mumkin.
Zam onaviy pedagogik fanlar va oilada bola tarbiyasi am aliyotining 
rivoji uchun shuni ta ’kidlash joizki, deyarli barcha xalqlar, shu jum ladan 
o ‘zbek xalqiga oila qurish, onalik, bola tu g ‘ilishi va uni beshikdanoq 
tarbiyalash, 
bolalam i 
shaxslararo 
m unosabatlarga 
va 
m ehnatga 
tayyorlash bilan bog‘liq sogMiqni saqlashga oid ko‘plab urf-odatlar, 
a n ’analar m a’lum.
O 'zb ek
xalqi 
o 'zin in g
shaxsiy 
tajribasiga 
k o ‘ra insonning 
jam iyatdagi hayotini ta ’m inlash uchun eng avvalo m ustahkam so g‘liq, 
jism oniy chiniqqanlik, harakatchanlik va h. m uhimdir, degan xulosaga 
keldi. Bu xislatlar esa bolada turli y o ‘llar va vositalar orqali shakllanadi. 
M asalan, yangi tu g ‘ilgan chaqaloqni cho‘miltirish, y o ‘rgaklash, o 'z
vaqtida ovqatlantirish (em izish), y o ‘rgaklashdan oldin gim nastika 
mashqlarini qildirish - xalq onalik tarbiya m aktabining muhim tarkibiy 
qismidir.
0 ‘zbek xalqi bolaning dunyoga kelgan birinchi kunidanoq uning 
sog'ligi haqida qayg‘urganlar. Bu juda ko‘p xalq urf-odatlarlarida o ‘z 
aksini topgan. Masalan, bola tu g ‘ilgan dastlabki soatlardayoq uni tuzli 
suvda cho'm iltirilgan, shunda bola terisi butun um rga «mustahkam» 
bo‘ladi deyilgan. S o‘ng uning chillasi chiqquncha yoniga onasi, enagasi, 
doyasidan b o ‘lak hech kim kiritilmagan. Yangi dunyoga kelgan bolani 
yom on ko'zd an asrash, gigiyenik him oya qilish uchun shunday qilingan. 
Chilla kunlari ona va bola yaxshi parvarish qilinib, oq yuvib, oq tarab, 
gard ham yuqtirm ay, ozoda uyda saqlangan.
Har bir o 'zbek xonadonida oila boshliqlari, kattalar bolalarda tozalik, 
shaxsiy gigiyena ko‘nikm alarining shakllanishiga katta e ’tibor beradilar, 
o ‘zlari ibrat bo'ladilar. Masalan, ovqat yeyishdan oldin albatta q o ‘llar 
yuvilgan, sochiqlarga artilgan, tozalik-ozodalik talab qilingan. Ovqatdan 
keyin q o ‘1 yuvdirish udumi o ‘zgacha b o ‘lgan. Ovqatlanib bo‘lib, 
dasturxon savobiga fotiha qilingach, oilaning dastyor bolalari chopqillab, 
dastsho‘y va oftobada iliq suv keltiradi. Yelkada sochiq bilan kattalarning 
qoMiga suv quyib, dastsho‘yda yuvdiradi. Q o‘l kamida uch marta suvda 
yuvilishi talab qilinadi. Yuvilgan q o ‘l silkinmaydi, artiladi. Dasturxon 
y ig ‘ishtirilgach, oilaviy suhbatlar, gurung davom etadi.
X alqim iz milliy o ‘yinlarga jism oniy rivojlanishning muhim vositasi 
sifatida ju d a katta e ’tibor qaratganlar. Xalq o ‘yinlarining k o ‘pchiligi
125

---

tashqarida, toza havoda o ‘ynalgan. Bu o ‘yinlar turli-tum an b o ‘lib, ju d a 
katta serharakatlilikni talab qilgan. Shu bois tanani ham chiniqtirgan. 
B unday o ‘yinlar faqat sog‘liq uchun foydaligina b o ‘lib qolm ay, balki 
chaqqonlik, jasurlikni ham tarbiyalagan.
A jdodlarim iz o ‘z farzandlarining so g‘ligini ular hali tu g ‘ilm asdan 
ona qom ida boMgan paytidan o ‘ylaganlar, vujud sog‘ligi bilan aql- 
tafakkur so g ‘ligini uyg‘un holda b o ‘lishini ta ’kidlaganlar, muhit, oila, 
turm ush sogMomligi haqida bosh qotirganlar. Aqliy-ruhiy toliqishdan 
so ‘ng dam olib, hordiq chiqarishga alohida aham iyat berganlar. Quvnoq, 
tetik, sog‘lom tanda ruhiy so g ‘lik b o ‘lishini ta ’kidlaganlar, shu bilan 
birga yaxshi dam olishni ham bilganlar. 
Bu xalq o g ‘zaki ijodi 
nam unalari va dostonlar aytish, qo ‘shiqlar kuylash, topishm oqlar, 
xikm atli so ‘zlar, hikoyatlar, ertaklar aytish, xalq milliy o ‘yinlarini 
o ‘ynash orqali am alga oshirilgan. M azm unli dam olish kishi salom atligi, 
ruhan tetikligi, aqliy va jism oniy kam olotidagi ahamiyati xalq o g ‘zaki 
ijodining turli janrlarida, jum ladan, m aqollarda aks etgan:
-Y axshi dam - m ehnatga ham dam .
- Sayohat tanga rohat.
-Y axsh i dam olding, ishingga unum solding.
-M o l ketsin, pul ketsin, eson-sog‘liqqa ne etsin.
-C hiniqqanga gard yuqm as, tiniqqanga - dard.
S og‘lom turm ush tarzining asosiy garovi tozalik ekanligini 
tasdiqlovchi qator m aqollar ham mavjud:
- Pokliging - sog‘liging.
-T o z a k o ‘zaning suvi toza.
-T o za uyda dard qolmas.
- A yolning sarishtasi - r o ‘z g ‘om ing farishtasi.
- Uyi tozaga gard yuqm as, gard yuqsa ham dard yuqm as.
O vqatlanish gigiyenasiga rioya qilish sog'liqni saqlovchi asosiy
omil ekanligini tasdiqlovchi m aqollar ham bor:
-O c h b o ‘l, yalang‘och bo ‘l, salom at b o ‘l.
-K echki ovqat-zahar, ovqat yegin sahar.
-S ih at tilasang ko ‘p yem a, izzat tilasang ko ‘p dema.
-T ish siz o g ‘iz - toshsiz tegirm on.
-Q o rn in g ochm asdan ovqat yegin,
Q om ing to ‘ym asdan q o ‘l artgin.
-U z o q chaynasang, uzoq yashaysan va h.
X alqim iz «boylikning boshi sog‘liq» ekanligini ju d a yaxshi 
bilganlar va uni quyidagi m aqollarda aks ettirganlar:
126

---

-B osh om on bo ‘lsa, d o ‘ppi topilar.
-S o g ‘ olm a shoxidan tushmas.
-C hilim chekkan kishini, urib sindir tishini.
-O m on b o ‘lgan ot m inar, ola parcha to ‘n kiyar.
-O m on b o ‘lsang olam seniki va h.