Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18

Шякил 15.  Locusta migratoria  чяйирткясинин  тагмозиси  (I-II)  вя 
башынын эюрцнцшц(III)
: 1- быьъыг; 2- алын; 3- садя эюзъцк; 4- мцряккяб 
эюз; 5- юн бел; 6- ганад цстлцйц (елитра); 7- ганад; 8- йумуртагойан; 9- 
буд; 10-балдыр; 11- пянъя;  а- тяк фаза; б – сцрц фазасы
  
 
 
Тяърцбя  мяшьяляляриндя  истяр  таракан,  истярся  дя  чя-
йирткянин башынын гурулушуну юйряняркян, илк нювбядя, аьыз 
апараты органларынын йерини йарма ийняси васитясиля мцяййян-
ляшдирмяк  лазымдыр.  Сонрадан  ону  щиссяляря  айырмаг  тяляб 
олунур. Бунун цчцн щяшяратын башыны бядян щиссясиндян айы-
рыб,  йарма  ляйянинин  диб  щиссясиня  ийня  иля  сыхмаг  лазымдыр  
(бах: I.1.).  
Сонрадан  башы  янся  дялийи  иля  йухары,  алын  щиссясини  ися 
ашаьы  чевириб,  ийня  иля  йумшаг  бирляшдириъи  пярдяляри  кясмяк 
лазымдыр. Бу заман йарма ийняси иля алт додаг вя алт чяняляр 
айрылыр. Алт додаг вя алт чяняляр айрылдыгдан сонра башы алын 
щиссяси иля йухары чевирмяк вя цст додаг иля цст чяняляри айыр-
маг лазымдыр. 
 
46
Адятян  цст  додаг  цзлцйя  кип  бирляшмиш  олур.  Она  эюря 
дя  йарма  ийняси  иля  фронтоклипеал  тикиши  бир  нечя  дяфя  кясиб, 
пинсет иля цст чяня айрылыр вя бу заман йахшы эюрцнян массив, 
ири мандибулалар баш капсуласындан гопарылыр. 
Баш  капсуласындан  айрылмыш  аьыз  органлары  яшйа  шцшяси 
цзяриндя йерляшдирилир вя препарат щазырланыр  (бах: I.1.).  
 
Coleoptera: Dytiscus marginalis L.   Бюъяклярин  щяйат 
тярзи  иля  ялагядар  олараг  бядянин  тагмозиси  вя  башын  гу-
рулушунда бязи дяйишикликляр мцшащидя олунур. Бюйцк ихтисас 
тяърцбяси  дярсляриндя  бюйцк  юлчцляря  малик  олан  бюъяклярин 
цзяриндя тядгигатын апарылмасы мяслящятдир (мярмяр бюъяйи, 
цзяр бюъяк). 
Щашийяли  цзяр  бюъяк  (Dytiscidae: Dytiscus marginalis
чох асанлыгла, дурьун су нощурларында, су биткиляри иля зянэин 
щювзялярдя  вя  с.  тапылыр  (шякил 16). Адятян  йеткин  фярдляр  вя 
сцрфяляр  су  тору  васитясиля  тутулур.  Лакин  тутулмуш  фярдлярин 
щяр бирини айрылыгда су олан габларда вя йа аквариумда сах-
ламаг лазымдыр. Йеткин фярдляр сахланан аквариумларын аьы-
зыны ъцна вя йа парча иля баьламаг тяляб олунур. Щямин бю-
ъякляри  хырда  доьранмыш  ят  парчалары,  чюмчягуйруглар  вя  с. 
гидаландырмаг  олар.  Адятян  йазда  цзяр  бюъяйин  кичик  йашлы 
сцрфяляри  чох  олур.  Цмумиййятля,  бу  нювц  илбойу  тутмаг 
мцмкцндцр. Гышда, щятта цзяри донмуш су щювзясиндя (бузу 
гырдыгдан сонра) суйун цзцня чыхан бюъякляри тутмаг олур. 
Яэяр  щямин  су  щовузунда  су  кцкцрд  гохулудурса,  демяли, 
бурада  бюъяклярин  сайы  даща  чохдур.  Йайын  сонунда  (ав-
густ,  сентйабр  айларында)  йеткин  бюъякляр  кянара  чыхыр  вя 
торпагда  пуплашырлар.  Еркян  йазда  онлары  дашларын  алтында, 
йыхылмыш  аьаъларын  алтындакы  торпагда  барамаъыгларын  ичяри-
синдя тапмаг олар. 
 

 
 
       II 
 
 
 

 
47
 
 
III 
 
 
     
 
 
 
IV 
 
 
 
 
 
 
 Шякил 16. Dytiscus marginalis  йеткин фярд(I-II) вя сцрфяляри (III-IV) 
 
 
Бюйцк  ихтисас  тяърцбяси  мяшьяляляриндя  сяртганадлыларын 
хариъи  гурулушу  тядгиг  олунан  заман  гуру,  спиртдя  олан  вя 
йа КОН-да гайнадылмыш (бах: I.1.) бюъяклярдян истифадя ет-
мяк мцмкцндцр. Адятян гыш мяшьяляляриндя, бядян тагмо-
зиси КОЩ иля ишлянилмиш материал ясасында юйрянилир. Йяни дюш 
вя гарынъыг сегментляри айрылыр, башын чыхынтылары, айаглар, ели-
тралар  вя    щягиги  ганадлардан  канада  балзамында  тотал 
препаратлар щазырланыр (бах: I.1.). 
Бцтцн щяшяратларда олдуьу кими, цзяр бюъяйин дя бядяни 
3  шюбядян  формалашыр  (шякил 17 А,  Б):  баш  (caput),  дюш  (tho-
rax)  вя гарынъыг ( abdomen). Бу шюбяляр бир-бириндян айдын 
шякилдя  айрылыр,  лакин  су  мцщитиндя  щяйат  тярзи  иля  баьлы  ола-
раг,  бядянин  формасында  сяъиййяви  яламятляр  бирузя  верир. 
Беля  ки,  бядян  кяскин  сурятдя  ифадя  олунмуш  ахыъылыьа 
маликдир,  дорзовентрал  истигамятдя  йастыланмыш  формададыр, 
цзяриндя  эюрцнян  батыглыглар  вя  диэяр  габарыглар  йохдур. 
Башы енли олуб, юндюшя сых сурятдя дахил олмушдур. 
 
                             
А                                                 Б 
 
 
 
 
48
 
 
 
 
 
 
 
      
 
                                             
♀ 
 
 
Шякил 17.  Щашийяли цзяр бюъяйин бел (А) вя гарын (Б) тяряфдян эюрц-
нцшц (Иванов вя б., 1983 эюря): 
А- 1- баш, 2- эюз, 3- быьъыг, 4- юн айаг, 5- юнбел склерити (нотум), 6- ор-
тадюш склерити – скутеллум, 7- орта айаг, 8- елитралар, 9- арха айаг; Б- 1- 
эюз,  2- юндюш, 3- архадюшцн гарын галханъыьы – метастернум, 4- арха ай-
аьын чанаьы, 5-10- II-VII гарын сегментляринин стернитляри, 11- арха айаьын 
бурмасы, 12- арха айаьын чанаг чыхынтысы, 13- елитранын кянары – епиплевра, 
14- архадюшцн епистерни, 15- орта айаг, 16- ортадюш, 17- юн айаг, 18- быь-
ъыг 
 
Дюшцн  буьумлары  бирляшяряк,  бирэя  дюш  комплексини 
ямяля эятирир. Дюш шюбяси кяскин ифадя олунмуш сярщядсиз, ни-
сбятян  гыса  олан  гарынъыг  шюбясиня  кечир.  Йяни  дюш  иля 
гарынъыг еля бир шякилдя бирляшмишляр ки, бядянин узунуна оху 
ятрафында  щярякяти  мцмкцн  дейил.  Морфоложи  ъящятдян  бя-
дянин  бу  ъцр  тамлыьы  вя  ахыъылыьы,  бюъяйя  су  мцщитиндя 
цзмяйя имкан верир.  
Баш вя онун чыхынтылары. Сяртганадлыларын башы, аьызюнц 
пяр (акрон) вя  дюрд буьумдан – интеркалйар( постантеннал 
сегмент  олуб, 2-ъи  антенналарын  сегментиня  мцвафигдир), 
цстчяня,  алтчяня,  алтдодаг  сегментляриндян  формалашыр. 
Мювъуд олан ядябиййат мялуматларындан беля нятиъяйя эял-
мяк олар ки, эюзляр вя цст додаг акрона аид олуб, щягиги бу-
ьум  дейил,  чцнки  ембрионал  инкишаф  мярщялясиндя  мезо-
дермал рцшеймдян инкишаф етмирляр. 

 
49
Башын  формалашмасында  иштирак  едян  буьумлар,  ол-
дугъа  сых  бирляшмишляр.  Она  эюря  дя  сяртганадлыларда  башын 
щомоложи  сащялярини  мцяййянляшдирмяк  мцмкцн  олмамыш-
дыр.  Башын  цзяри  epicranium    адланан  вя  хитинляшмиш,  скле-
ротизя  олунмуш  склеритлярин  бирляшмясиндян  формалашан  баш 
капсуласы иля юртцлцдцр. Онун йан тяряфляриндя эюзляр йерляшир 
вя  башын  цзяриндя  ону  ямяля  эятирян  сегментлярин  ятраф-
ларындан формалашан чыхынтылар вардыр.  Бундан башга,  башын 
дахили  скелет  тюрямяляри  (тенториум),  йяни  ендоскелети  мюв-
ъуддур. 
Цзяр  бюъяйин  баш  капсуласынын  дорсал  тяряфиндя  (цст) 
бир  гядяр  тцнд  рянэли,  пигментли  нахыш  вардыр  ки,  бу  яламят 
фярди вариасийалар ямяля эятирир (шякил 18,  I, II). Беля ки, башын 
мяркязиндя ясасы юня бахан цчбуъаг лякя вардыр. Щямин цч-
буъаьын буъагларыны бирляшдирян хяттляр алын, йяни фронтал ск-
леритля  (фронс)  сярщядлянир  (шякил 18, II, 5). Она  эюря  дя  У-
шякилли  фронтал  тикиш  зяиф  эюрцнцр.  Юн  тяряфдя,  фронтоклипеал 
тикиш  васитясиля  цзлцк  алын  склеритиндян  айрылыр  вя  она  цст  до-
даг бирляшир (шякил 18, II, 4). Сяртганадлыларда цст додаг (лаб-
рум) морфоложи олараг, башын ятрафы дейил вя функсионал ола-
раг, аьыз ятрафлары иля баьлыдыр. 
Щяшяратын  мцхтялиф  групларында  щомоложи  ъящятдян 
уйьунлуьу йалныз алын вя цзлцк васитясиля мцяййянляшдирмяк 
мцмкцндцр,  башын  диэяр  шюбялярини,  фярди  сяъиййялилик  сябя-
биндян  щомоложи  ъящятдян  мцгайися  етмяк  чятиндир.  Она 
эюря  дя  ашаьыда  тягдим  олунмуш  щямин  шюбялярин  терми-
нолоэийасы  йалныз  топографик  ящямиййят  кясб  едян  тяйи-
натдан  ибарятдир.  Цчбуъаг  шякилли  лякянин  зирвясиндян  епи-
краниал тикиш кечир вя башы ики симметрик щиссяляря – уст вя алт 
шюбяляря айырыр. Ямэяк шюбяси (вертех) щямин тикишин щяр ики 
тяряфиндя йерляшир (шякил 18, II, 6). 
                                               I 
 
 
 
 
 
50
                                     
                      II                                                III 
                                                                         
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 18.
 
Dytiscus marginalis  цзяр  бюъяйинин  башынын  эюрцнцшц 
(Иванов  вя  б., 1983  эюря):  I  –дорсал  нахышын  вариасийалары  (
1-  цст 
додаг, 2- цзлцк, 3- алын склерити, 4- эюз, 5- епикраниал вя йа коронал тикиш)

II – башын дорсал эюрцнцшц (
1- цст чяняляр, 2- алт чяняляр, 3- цст додаг, 
4-  цзлцк, 5- алын  склерити, 6- ямэяк, 7- епикраниал  тикиш, 8- йанаг, 9- 
мцряккяб  эюз, 10- быьъыг, 11- алтчяня  чыхынтысы);  III- 
башын  вентрал 
эюрцнцшц(
1- цст чяняляр, 2- алт чяняляр, 3- алт додаг, 4- удлаьын орта хятти 
– гула, 5- йанаглар, 6- янся склерити, 7- янся дялийи, 8- эюз, 9-10- алтчяня вя 
алтдодаг чыхынтылары) 
 
Архадан  о,  янся  шюбясиня  (оъъипут),  йанлардан  ися  йа-
наглара  (эенае)  кечир.  Йанаглар  архадан  эюз  нащиййясини 
ящатя едяряк, вентрал (гарын) тяряфя – удлаьын («боьаз») орта 
хяттиня  (гула)  гядяр  йерляширляр  (шякил 18, III, 4).   Гула,  баш 
капсуласына  дахил  олан  вя  шяклини  дяйишмиш  чяняалтыдыр.  Она 
эюря  дя  цзяр  бюъякдя  янся  дялийи  (foramen occipitale)  га-
палыдыр  вя  бу,  баш  капсуласына  хцсуси  мющкямлик  верир. 
Мцряккяб эюзляр габарыгдыр. 
Цзяр  бюъяйин  антенналары  эюзлярин  юнцндя  йерляшир. 
Онлар 11-буьумлудур.  Базал  буьум  (съапус)  щярякятли  шя-
килдя  баш  капсуласына  шаршякилли  ойнаг  васитясиля  бирляшир 
(шякил 19). Онун  шаршякили  ясасы  назик  бойунъуг  васитясиля 
айрылыр  вя  хцсуси  быьъыг  чухурунда  йерляшир.  Икинъи  буьум 
(педиъеллум)  нисбятян  гысадыр  вя  силиндрик  формададыр  (шякил 

 
51
19, I, 3).  Диэяр 9 буьум  ейни  юлчцдя  олуб,  гамчыны  (фуни-
ъулус) ямяля эятирир. Онларын цзяриндя чохлу сайда щисси  ба-
тыглар  вардыр.  Антенналарын  цзяриндя  ламися  вя  гоху  ор-
ганлары йерляшир. Сакит щалда, цзяр бюъяйин антенналары башын 
архасына доьру, эюзцн алт кянарыны ящатя етмякля йюнялир. 
 
 
I                                                                   II                    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 19. Dytiscus marginalis цзяр бюъяйи (Иванов вя б., 1983 эюря): 
I  (A-быьъыг; B – цст додаг): 
1- гамчынын ясас буьуму, 2- скапус, 3- 
педиъеллус;
 II  (А- дахилдян,  B-хариъдян эюрцнцшц): 1- 
ойнаг чухуру, 
2- гатлайан язялянин хитинли аподемасы, 3- ойнаг чыхынтысы 
 
Цзяр бюъяйин быьъыглары цч язяля васитясиля щярякятя эя-
тирилир ки, онларын уълары баш капсуласынын дахили скелетиня (тен-
ториум) бирляшир. Квас карминля рянэлянмиш тотал препаратда 
быьъыьын кюндялян кясийиндя щяр ики язяляни (гатлайан вя ачан 
лифляр) эюрмяк олар. 
Цзяр бюъяй йыртыъыдыр (шякил 16, II). Онун аьыз апараты 
эямириъи  типдя  олуб,  чох  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Аьыз  ор-
ганлары  башда  йерляшмясиня  эюря  (юня  доьру  йюнялмишляр) 
прогнатик типдядир (бюъяклярдя нювдян асылы олараг башын щяр 
цч  типиня  раст  эялмяк  олар!).  Прогнатик  типли  аьыз  апаратына 
цст додаг, цст чяняляр, алт чяняляр вя алт додаг дахилдир. 
Цст  додаг  (labrum)  дар  формалы  олуб,  кюндялян  тяк 
лювщяшякиллидир  (шякил 19, I).  Цст  додаг  зяиф  щярякятлидир,  ики 
 
52
фронтал  склеритин  язяляляри  васитясиля  бир  гядяр  галдырыла  билир. 
Цст  додаьын  енмяси  ися  щямин  язяля  лифляринин  бошалмасы 
щесабына  баш  верир.  Цст  додаьын  ашаьы  сятщи  аьыз  бошлуьуна 
кечиб, онун йухары тяряфиндя удлагцстцнц (epipharynx) ямяля 
эятирир.  Цст  додаг  юндян  аьыз  бошлуьуну  юртцр  вя  гиданы 
йохлама  функсийасыны  ойнайа  билир.  Цст  додаьын  орта 
щиссясиндя, бир гядяр дяринликдя сых тцкъцкляр йерляшир. Дахили 
тяряфиндя,  кянарындан  бир  сырада 20-30 ядяд  олмагла,  юня 
йюнялмиш щисси гылъыглар вардыр. Епифаринксин цзяриндя бир ъцт 
ири штифтляр йерляшмишдир. 
Цст чяняляр (мандибулалар) чох йахшы инкишаф етмишдир 
(шякил 19, II). Онларын цст гаты габарыг, алт тяряфи ися йастыдыр. 
Алт  чяняляря  бахан  ашаьы  тяряфинин  цзяриндя  мющкям 
чыхынтылар  вардыр  ки,  бунлар  цст  чянянин  дишлярини  бядяндян 
айырыр.  Мандибуланын  уъ  щиссясиндя 2 гат,  кясиъи  кянарлы  диш 
вардыр,  онун  ясасында  ися  чох  да    бюйцк  олмайан  тяк  диш 
йерляшир. 
Мандибулалар  баш  капсуласы  иля  икигат  шарнир  баь  иля 
бирляшир ки, бу, йалныз фронтал мцстяви цзяриндя щярякяти тямин 
едир.  Онларын  ашаьы  кянарында,  ич  тяряфдян  дяйирми  чыхынты 
вардыр.  Бу  чыхынты  йанагларын  кянарында  олан  чухура  кечир. 
Мандибуланын ашаьы кянарында хариъ тяряфдян батыглыг вардыр 
ки,  баш  капсуласынын  ич  тяряфиндян  чыхан  чыхынты  бура  кечир. 
Мандибулаларын  щярякяти  ики  антогонист  язялялярин  васитясиля 
баш верир. 
Аьыз  органларыны  щярякятя  эятирян  язяляни,  башын 
спиртдя олан нцмунясиндя вентрал тяряфи иля парафинли ляйянин 
дибиня бирляшдирилмиш щалда эюрмяк олар. Бунун цчцн йарма 
ийняси  иля  баш  капсуласынын  бел  тяряфдян  (дорсал)  склеритини 
ещтийатла гырмаг лазымдыр. Цст чяняни щярякятя эятирян язяля 
(флехор мандибулае) йасты хитин аподермадан чыхыр (шякил 19, 
II, 2) вя йарма ийняси иля мандибулаларла бирэя гопур. 
Алт  чяняляр  (шякил 20) мандибулаларла  бирэя  аьыз 
бошлуьуну йанлардан сярщядляндирир. 
 

 
53
     I                                       II 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 20. Dytiscus marginalis  цзяр  бюъяйинин  алт  чяняси  (I)  вя  алт 
додаьы  (II)
:  I  (1-  хариъи  чейняйиъи  дилим, 2- дахили  чейняйиъи  дилим, 3- 
кардо, 4- стипес, 5- чыхынты);  II [1- дилъик  (ligula), 2- хариъи  дилим    
(paraglossae), 3- чыхынты, 4- чяня (mentum), 5- гула] 
 
 
Алт  чяняляр  дорзовентрал  истигамятдя  йастылашдырылмыш 
вя  айдын  буьумлашмышдыр.  Беля  ки,  онун  тяркиб  щиссялярини  
(ясас  буьум,  сцтунъуг,  чыхынты  вя  хариъи,  дахили  чейняйиъи 
дилимляри)  эюрмяк  олур.  Кардо  баш  капсуласына  йанаьларын 
юн кянарында бирляшир. Онун енли дистал уъуна стипес бирляшир. 
Алтчяня чыхынтысы ися стипесин хариъи кянарында олан габарыьа 
бирляшир.  Чыхынты 4-буьумлудур.  Ян  гыса  буьум  базал, 
сонунъу ися чохлу сайда щисси кутикулйар тюрямяляри дашыйан 
сегментдир. Дад органлары щямин буьумун уъунда, ламися 
штифтляринин  арасында  йерляшир.  Бундан  башга,  алтчяня 
чыхынтысынын цзяриндя чохлу сайда щисси чухуръуглар вардыр. 
Алтчяня  чыхынтысынын  икинъи  вя  цчцнъц  буьумларынын 
дахилиндя язяляляр вардыр ки, онларын йыьылыб-ачылмасы буьуму 
дахиля чякя билир. 
Стипесин  дахили  кянарындан  чох  йахшы  инкишаф  етмиш 
дахили  чейняйиъи  дилим  вя  нисбятян  зяиф  инкишаф  етмиш  хариъи 
чейняйиъи дилим айрылыр (шякил 20, I, 1-2). Бунлар максиллаларын 
ян мцщцм тяркиб щиссяляридир. Дахили чейняйиъи дилим С-шякилли 
яйри  лювщядир  ки,  уъу  ити  дишлярля  битир.  Онун  ич  кянарында 
 
54
узун,  мющкям  гылъыглар  йерляшир.  Хариъи  чейняйиъи  дилим  ики 
ядяд  щярякятли  буьумдан  ибарят  олуб,  стипесля  щярякятсиз 
бирляшмишдир.  О,  чыхынтыйа  хас  олан  хцсусиййятя  маликдир – 
онун сонунъу буьуму цзяриндя чохлу сайда щисси органлар 
йерляшир.  
Максиллалар  мцряккяб  щярякятляри  йериня  йетиря  билир, 
йяни  онларын  язяляляри  йахшы  дифференсиасийа  олунмушдур. 
Максилланы 4 язяля щярякятя эятирир, онлардан бири (м.ехтенсор 
махиллае)  ону  кянара  чякир.  Диэяр  язяляляр  ися  мцхтялиф 
истигамятлярдя  алт  чяняляри  йюнялдя  билир.  Баш  капсуласына 
щямин язяляляр, янся дялийинин йанында бирляшир. 
Алт  додаг  (шякил 20, II)  аьыз  бошлуьуну  алт  тяряфдян 
гапайыб,  максиллаларын  ясасына  сыхылыр.  Онун  базал  щиссяси 
(submentum)  баш  капсуласына  «боьаз» - гула  кими  дахил 
олмушдур.  Гула  айдын  шякилдя  эюрцнян  тикиш  васитясиля 
чянядян айрылыр. Чянянин юн кянарында дярин кясик вардыр ки, 
бурада онунла бирляшян лювщя прементум (чяняюнц)йерляшир. 
Прементум 3-буьумлу  алтдодаг  чыхынтыларыны,  бир  ъцт  сых 
тцкъцклц  хариъи  дилим  (paraglossae)  вя  ири,  щярякятли  дилим – 
дилъийи (glossae) дашыйыр. 
Алт  додаьын  язяляси,  онун  там  шякилдя  юзцнц  дейил, 
айры-айры  елементлярини  щярякятя  эятирян  язялялярдян 
формалашыр.  Чянянин  ясасынын  ортасындан  бир  ъцт  язяля 
(m.levator labii)    айрылыр  ки,  онун  йыьылмасы  чяняни  йухары 
галдырыр.  Бундан  ялавя,  цч  ъцт  язяля  вардыр  ки,  онлар  хариъи 
дилим  вя  дилъийи  щярякятя  эятирир.  Сонунъу  ъцт  язяля  ися 
алтдодаг чыхынтыларыны щярякятя эятирир. 
Йухарыда  гейд  едилдийи  кими,  цзяр  бюъяк  щейвани 
мяншяли  гида  иля  гидаланыр – зоофагдыр.  Бунлар  ясасян 
чюмчягуйруг,  кичик  гурбаьалар,  щяшяратлар, су  молйусклары, 
олигохетляр вя башга кичик юлчцдя олан организмлярдир. Шикар 
юн  вя  арха  айаглар  васитясиля  тутулуб,  баша  йахынлашдырылыр. 
Лакин кичик щейванлар мясялян, чюмчягуйруг бцтюв удулур. 
Лакин  ири  шикар  цст  чяняляр  васитясиля 1-2 мм  бюйцклцкдя 
гопарылараг, алт чяняляря верилир, онлар ися бу тикяляри удлаьа 

 
55
ютцрцрляр.  Шикар  щямишя  алтчяня  вя  алтдодаг  чыхынтылары  иля 
йохланылыр. 
Башын дахили скелети. Мющкям хариъи скелет хитинляшмиш 
кутикула  олуб,  бядян  язяляляри  вя  онун  чыхынтыларынын 
бирляшдийи  йердир.  Периодик  олараг  йыьылыб-ачылан  эцълц 
язялялярин  айрылдыьы  йерлярдя,  кутикула  хцсуси  дарагвари 
чыхынты-  аподемалар  ямяля  эятирир.  Бу  аподемаларын  бирлийи 
дахили  скелети  формалашдырыр.  Бу  ендоскелет  тюрямяляринин 
олдугъа  бюйцк  функсионал  ящямиййяти  вардыр.  Онлар 
склеритляри  мющкямляндирмякля  йанашы,  склеритин  сащяси 
дяйишмядян ора язялялярин бирляшмяси цчцн йери эенишляндирир, 
йяни  склеритин  щяр  щансы  бир  нюгтясиня  чохлу  сайда  язяля 
лифляриня малик олан эцълц язялянин бирляшмясиня имкан верир. 
Дахили  скелетин  баш  щиссяси  олдугъа  мцряккябдир. 
Тенториум 
адланан 
бу 
ендоскелет 
гейд 
олунан 
функсийаларла  йанашы,  удлаг  вя  гида  борусунун  юн  щиссясини 
сахлайыр.  Щямин  ендоскелети,  башын  КОЩ-да  ишлянилмиш 
(гайнадылмыш)  вариантында  да  асанлыгла  мцшащидя  етмяк 
мцмкцндцр.  Беля  ки,  аьыз  щиссяляри  вя  гарын  шюбяси  иля 
парафиня  бирляшдирилмиш  щалда,  башын  янся  вя  ямэяк  шюбяляри, 
щямчинин фронтал склерит айрылыр вя тенториум тядгиг олунур. 
 
 
Hymenoptera: Apis mellifera L.  Пярдяганадлыларын 
тагмозиси  вя  башын  гурулуш  хцсусиййятляри  бал  арысынын 
мисалында тягдим олунур. Бал арысынын мцхтялиф формаларынын 
–  ана  ары,  ишчи  ары  вя  еркяк  арынын  хариъи  гурулуш 
хцсусиййятляриндя охшарлыг олса  да  айры-айры орган вя бядян 
щиссяляриня эюря фярглянирляр (шякил 21) 
 
  А                                                       Б                                            
 
 
 
 
 
 
 
56
 
 
 
 
                                        
 
 
 
 
 
 
Шякил 21. Пярдяганадлыларын  гурулушу:  А-бал  арысынын  хариъи 
эюрцнцшц (
1- хортум, 2- юн айаглар, 3- орта айаглар, 4- арха айаглар, 5- 
гарынъыг, 6- арха  ганадлар, 7- юн  ганадлар, 8- дюш  шюбяси, 9- баш, 10- 
быьъыглар)
;  Б-  ары  башынын  эюрцнцшц  (
1-  цст  чяняляр, 2- йанаглар, 3- 
быьъыг, 4- мцряккяб эюзляр, 5- садя эюзъцкляр, 6- ямэяк, 7- алын, 8- цзлцк, 
9- цст додаг) 
                                      
Бал  арысынын  сяъиййяви  хцсусиййяти,  диэяр  щяшярат 
групунда  олдуьу  кими,  хариъи  скелетин  олмасыдыр.  Бу 
мющкям  юртцк  гаты  бядяни  мцщафизя  едир  вя  дахили 
органларынын бирляшдийи йердир. Мющкям гурулуша малик олан 
бу скелет, ейни заманда йумшаг вя еластикдир ки, арынын бир 
чох функсийалары йериня йетирмясиня шяраит йарадыр. 
Ары  бядянини  юртян  тцкъцкляр  мцхтялиф  гурулуша  малик 
олуб,  фяргли  функсийалары  йериня  йетирир.  Онлардан  бязиляри 
гыса,  дцз  вя  йа  ейни  узунлугда  олдуьу  щалда,  диэярляри 
шахяляняндир.  Бу  тцк  юртцйц  мцщафизя  ролуну  ойнамагла 
йанашы,  чичяк  тозунун  топланмасында  да  хцсуси  ящямиййят 
кясб едир. 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
57
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 22. Ишчи  арынын  башы: 
А-  юндян  эюрцнцшц  (т-ямэяк,  пг-садя 
эюзъцкляр, сг- мцряккяб эюзляр, л –алын, ант-антенналар, пц- педиселйар 
буьум, ск- скапус, жг- гамчы, кл- клипеус, щ- йанаг, вг- цст додаг, мд- 
мандибула);  B-  архадан  эюрцнцшц  (зт-  янся,  зо-  янся  дялийи,  пх- 
хортумун ясасынын пярдяси, мд- мандибула, мс- максилла, нг- алт додаг); 
C- ишчи арынын мандибуласы (мдж- мандибула вязиси, спм- эятириъи язялянин 
вятяри,  ож-  мандибулйар  вязинин  ахарынын  дялийи,  жм-  мандибуланын 
шырымы, уг- мандибуланын батыглыьы);  D – ана арынын мандибуласы; E – ишчи 
арынын мандибуласы
 
 
Арынын сяъиййяви гурулуш хцсусиййятляриндян бири бядянин 
тагмозисидир. Онун хариъи скелети бир-бириля олдугъа щярякятли 
бирляшмиш  (гарынъыг),  азщярякятли  (дюш)  вя  йа  тамамиля 
бирляшмиш  буьумлардан  формалашмышдыр.  Аилянин  щяр  цч 
фярдинин бядяни баш, дюш вя гарынъыг шюбяляриндян ибарятдир. 
Башын  формасы  еркяк  арыда  дяйирми,  ишчидя  вя  ана  арыда 
ашаьыйа  доьру  узунсовдур.  Баш  дюш  иля  мембранабянзяр 
бойунла  бирляшир.  Хариъи  эюрцнцшцня  эюря,  арынын  башы 
хитинляшмиш  гутуйа  бянзяйир  (шякил 21, Б).  Башда  ики  дялик 
вардыр: ашаьы тяряфдян аьыз дялийи вя архада янся дялийи (шякил 
22). 
Пярдяганадлыларын  да  баш  шюбясиня  ямэяк,  алын, 
клипеус  аиддир.  Башын  йанларында  мцряккяб  фасеталы  эюзляр, 
ямэяйин цзяриндя ися 3 ядяд садя эюзъцкляр йерляшир. Алына ики 
антенна  бирляшир.  Щяр  бир  антенна  биринъи,  узун  педиселйар 
буьумдан,  икинъи,  нисбятян  гыса  скапус  вя  гамчыдан 
 
58
формалашыр. Ишчи вя ана арыда гамчы 10-буьумлу, еркяк арыда 
11-буьумлудур (шякил 23, б). 
                                          
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin