Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18

б 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 23.  Ишчи  арынын  хортуму  (а)  вя  быьъыьы  (б): 
1-  гашыгъыг, 2- 
дилъик, 3- дилъийин тцпцръяк каналы, 4- алтдодаг чыхынтылары, 5- дилъикюнц, 6- 
алт  чянянин  алт  дилими, 7- максилйар  чыхынты, 8- сцтунъуг, 9- чяня, 10- 
чяняалты, 11- йцйянъик, 12- гамчы (10-буьумлу), 13- педисилйар  буьум, 
14- скапус 
 
 
 
Башын  мющкямлийи  дахили  хитин  скелет  тенториумла 
тямин  олунур.  Баш  скелетин  мцкяммяллийи,  онун  йериня 
йетирдийи  функсийаларын  мцхтялифлийи  иля  сцбут  олунур  Йяни 
щям  бярк,  щям  дя  майе  гиданын  топланмасы,  тозъуьун 
сыхылмасы,  мяркязи  синир  системинин  мцщафизяси,  башын 
дахилиндя  олан  бязи  органларын – удлаг,  тцпцръяк  вязиляри, 
аортанын  уъунун  мцщафизяси  билаваситя  башын  гурулушу  иля 
баьлыдыр. 
Аьыз апараты органлары башын ашаьы щиссясиня бирляшир вя 
цст  додаг,  ики  мандибула,  ики  максилла  вя  алт  додагдан 
тяшкил олмушдур (шякил 22). 
Цст додаг узунсов лювщя шяклиндядир вя аьыз дялийини 
юндян  юртцр.  Онун  щяр  ики  тяряфиндя  цст  чяняляр – 
мандибулалар  йерляшмишдир.  Онлар  мющкям  хитинляшмиш, 
буьумсуз  лювщялярдир.  Мандибулалар  юз  ясасы  иля  баша  еля 

 
59
бирляшир  ки,  кюндялян  истигамятдя  щярякят  едя  билир.  Арыларда 
да  мандибулалар  йахынлашдыран  вя  узаглашдыран  язялялярля 
щярякятя эятирилир. Ишчи арыда мандибуланын  уъ щиссяси кцтдцр 
вя  гашыгвари  чюкяклийи  вардыр.  Бундан  башга,  онун 
мандибуласы  дарагвари  кичлидир  (шякил 22, А,  Б).  Ишчи  арынын 
аьыз  апараты  майе  гиданы  баллы  зобуна  сормайа 
ихтисаслашмышдыр,  йяни  нектар,  бал,  су  гябулуна  уйьунлашмыш 
формададыр,  ики  максилла  вя  тяк  алт  додагдан  тяшкил 
олмушдур.  Бунлары  бирликдя  хортум  адландырырлар  (шякил 23, 
а). 
Арыларын  ишчи  формаларында  максилла  вя  алт  додаьын 
щиссяляри тараканкимиляр, дцзганадлылар вя б. олдуьу кимидир. 
Ишчи  арыларын  аьыз  апараты  эямириъи-соруъу  типдядир. 
Мандибулаларын  гурулушу  эямириъи  аьыз  апаратында  олдуьу 
кимидир,  тозъуг  дяняляри  вя  перга  адланан  шякилдяйишмиш 
тозъугла  гидаланмайа  ихтисаслашмышдыр.  Бундан  башга,  ишчи 
арынын  мандибулалары  мум  лювщяляри  щазырлайыр,  прополис 
йыьыр,  метаморфоздан  сонра  шан  эюзъцкляринин  гапаьыны 
дешир,  дцшмяндян  мцщафизя  едир,  ичярисиндя  бал  олан  мум 
эюзляринин  гапаьыны  ачыр.  Лакин  майе  тяркибли  бирляшмялярля 
гидаланмайа уйьун олараг, онун максиллаларынын бир щиссяси 
вя  алт  додаьы  узанмыш,  майе  гиданы  сормаьа  ихтисаслашмыш 
боруъуьу ямяля эятирмишдир. 
Максилланын ясас чубугвари буьуму кардо адланыр вя 
онун  васитясиля,  щяр  максилла  баша  янся  тяряфдян  бирляшир. 
Кардо  иля  максилланын  икинъи  буьуму    -  сцтунъуг,  она  ися 
йасты,  узанмыш  формада  олан  хариъи  дилим  бирляшир. 
Максилланын дахили дилими рудументардыр вя кичик хитинляшмиш 
лювщя  шяклиндя  галмыш,  сцтунъуьун  ич  тяряфиндя  галыр. 
Сцтунъуьун уъунда, хариъи тяряфиндя рудументар максилйар 
чыхынты йерляшир. 
Алт  додаг  максиллаларын  арасында  йерляшир.  Арыларда 
алт  додаьын  ясасы  цчбуъаг  шяклиндядир  вя  чяняалты  адланыр. 
Икинъи  буьум  ися  хитинляшмиш  чянядир.  Чяняйя  щярякятли 
шякилдя  чох  узанмыш,  кюндялян  щялгяли,  хитинли  тцкъцклярля 
 
60
юртцлмцш  дилъик  бирляшир.  Дилъик  бир  гядяр  эенишлянмиш 
гашыгъыг  иля  битир.  Дилъик,  алт  додаьын  дахили  дилимляринин 
бирляшмясиндян  ямяля  эялмишдир.  Дилъийин  ясасынын  йан 
тяряфляриндя  чяняйя  ики  ядяд  рудументар  хариъи  дилимляр 
бирляшир.  Онлара  ялавя  дилъикляр  вя  йа  дилъикйанылар  дейилир. 
Онлардан  кянарда  йерляшян  вя  алт  додагла  бирляшян 4-
буьумлу алтдодаг чыхынтылары йерляшир. 
Арыларда алт додаьын чяняалтысы гювсвари яйилмиш лювщя 
йцйянъик
 
васитясиля максилланын сцтунъуьуна бирляшир. Майе 
соруларкян, мясялян чичяйин нектары, максиллалар вя алтдодаг 
чыхынтылары  дилъик  ятрафында  бирляшиб,  бцтюв  боруъуьу  ямяля 
эятирир.  Бу  борунун  ичярисиндя  галан  дилъик  тез-тез,  насосун 
поршени кими щярякят едир вя нектарын йердяйишмясиня сябяб 
олур.  Нектар  вя  йа  щяр  щансы  бир  майенин  баллы  зоба 
истигамятлянмяси  ися  удлаьын  соруъу  щярякяти  иля  щяйата 
кечирилир.  
Дилъийин щярякяти, чянядян башлайараг дилъийин ясасына 
доьру  йюнялян  язялянин  васитясиля  баш  верир.  Бундан  башга, 
дилъийин  дцзялмяси - онун  дахили  бошлуьунун  ганла  долмасы 
вя  чянянин  кюндялян  язялясинин  йыьылмасы  иля  щяйата  кечир. 
Мцхтялиф нюв бал арыларынын ъоьрафи дяйишкянлийи вя биометрик 
эюстяриъиляринин - екстерйерляринин  характеристикасы  мцхтялиф 
олур.  Адятян  екстерйер  дедикдя  йалныз  алт  додаьы  нязярдя 
тутурлар.  Лакин  екстерйер  яламятлярин  арасында  ишчи  арыларын 
хортумунун  узунлуьу,  йяни  чянядян  алт  додаьын  гашыьынын 
хариъи щяддиня гядяр олан мясафя мцщцм рол ойнайыр: 
 
 
 
 
 
 
Ишчи арынын хортумунун узунлуг промерляринин схеми 
 

 
61
Беляликля, 
чичяклярдян 
нектарын 
топланмасында 
хортумун  узунлуьу  бюйцк  ящямиййят  кясб  едир:  хортум 
узун  олдугъа,  гюнчяси  узунсов  олан  чичяклярдян  даща  чох 
йем  топлана  билир.  Арыларын  мцхтялиф  ъинсляриндя  хортумун 
узунлуьу мцхтялиф олуб, 5,7-7,25 мм арасында дяйишир. 
Бюйцк  ихтисас  тяърцбяси  мяшьяляляриндя  аьыз  апараты 
органлары  мцгайисяли  шякилдя  тядгиг  олунан  заман  мцтляг 
санъыъы-соруъу  тип  щаггында  мялумат  верилир.  Беля  ки, 
хортумъугларын тякамцлц гейд олундугда щематофаэийанын 
инкишаф  етмяси  иля  ялагядар  олараг,  баш  верян  дяйишикликляри 
мцшащидя етмяк ящямиййят кясб едир. 
 
Милчякляр 
икиганадлыларын 
(
Diptera 
дястяси) 
дяйирмитикишлиляр 
йарымдястясинин 
(Cyclorrhapha) 
нцмайяндяляридир.  Бу  йарымдястя 70 фясиляни  ящатя  едир. 
Онларын  арасында  тябии  вя  синантроп  нювляр  мювъуддур. 
Милчякляр  гансоран  вя  гансормайан  олмагла  ики  група 
айырылыр. 
Милчякляря  компакт,  йяни  йыьъам  бядян  гурулушу 
хасдыр.  Бядянин  цзяри  сых,  мцхтялиф  юлчцлц  гылъыглар  вя 
тцкъцклярля юртцлцдцр (шякил 24). 
 
Шякил 24. Базар милчяйи Musca sorbens  
 
 
Милчяйин  башы  йарымдяйирми 
формададыр,  арха  тяряфдян  йастыдыр. 
Онун юн тяряфи цзяриндя быьъыглар олан алын вя быьъыгларын алт  
тяряфи – цз щиссяйя айрылыр. Алын, орта алын золаьы вя орбитдян 
ибарятдир.  Цз  ися  йанаглар,  алмаъыглар  вя  ясл  цз  щиссялярдян 
тяшкил  олмушдур.  Башы  юртян  гылъыглар - алын  золаьыны 
йанлардан  сярщядляйян  алын,  онун  кянарларында  йерляшян 
орбитал  эюзъцкляр,  ямэяк,  аьызятрафы  вя  диэярляриня  айрылыр. 
Еркяк  фярдлярин  мцряккяб  фасеталы  эюзляри  башын  цст 
кянарында бир-бириня йахын, дишилярдя ися онлар алын золаьы иля 
 
62
айрылдыьы  цчцн  бир  гядяр  эениш  йерляшмишляр.  Ямэяк  (тяпя) 
цзяриндя 3 ядяд садя эюзъцкляр вардыр. 
Башын цзяриндя юн тяряфдя 3-буьумлу быьъыглар вардыр. 
Быьъыгларын 3-ъц  буьуму  бир  гядяр  узундур,  онун  бел 
тяряфиндя  узун  гылъыг  –  ариста  йерляшир.  Бязян  гылъыьын 
цзяриндя  тцкъцкляр  олдугда  о,  яйилир,  лакин  тцксцз  дя  ола 
билир. Гансормайан милчяклярин хортумъуьу йумшаг, дахиля 
чякилян,  соруъу,  ятли  пярляр  вя  псевдотрахейаларла  (хитин 
каналъыгларла)  битир.  Хортумъуг  цст  вя  алт  додаглар  вя 
дилъикдян  формалашыр.  Хортумъуьун  юн  тяряфиндя  ортада 
йерляшян  бирбуьумлу  чыхынтылар  вардыр.  Сакит  щалда 
хортумъуг  башын  ашаьы  тяряфиндя  дахиля  чякилмиш  олур  (шякил 
25 А).  
 
             
 А 
 
 
                                                                Б 
 
 
 
                                                                                                           
      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 25.   Гансормайан  (А)  вя  гансоран  (Б)  милчяклярин  аьыз 
апараты 
 
Сакит щалда бир-бириня сыхылмыш пярлярин ич тяряфи, назик 
каналлар  системини – псевдотрахейалары  дашыйыр  ки,  бунлар 
хариъи  мцщитля  дар  йарыг  вя  чох  да  бюйцк  олмайан 
мясамяляр  васитяси  иля  ялагялянир.  Псевдотрахейалар  аьыз 
дялийиня  йюнялмишляр.  Аьыз  дялийинин  кянарында  «дишляр» 
адланан хитин лювщяляр вардыр. Гида гябул едян заман милчяк 
пярляри дцзялдиб, гида субстратынын цзяриня гойур вя сормаьа 
башлайыр.  Майе  гида  бу  заман  псевдотрахейалардан 

 
63
филтрасийа  олунур.  Бярк  гида  ися  бир  гядяр  башга  ъцр 
мянимсянилир.  Беля  ки,  милчяк  сорма  пярлярини  йухарыйа  яйир 
вя бу заман аьыз дялийини ящатя едян «дишляр» хариъдя галыр. 
 Гиданы 
тцпцръяйи 
иля 
чиляйян 
милчяк, 
ону 
щипофаринксин каналы васитясиля дахиля чякир вя ейни заманда 
«дишляри»  иля  гиданы  гашыйыр.  Тцпцръякдя  олан  фяал  щязм 
ферментляри  щямин  гиданы  майе  кцтля  щалына  эятирир  вя 
сонрадан, о, сорулур (шякил 25, А;  26). 
 
 
 
Шякил 26. Милчяйин  йалайыъы  аьыз  апараты:  гурулуш  схеми(солда)  вя  
ев милчяйинин аьыз апараты(саьдан):
 
 1 – рострум; 2- лювщяъик; 3- алт 
чяня чыхынтысы; 4- клипеус; 5- гаустеллум; 6- цст додаг; 7- лабеллум 
 
Гансоран 
милчяклярин 
хортумъуьу 
сяртдир, 
хитинляшмишдир, ичяри чякилмир, яксиня о, бир гядяр хариъя чыхыр. 
Хортумъуьун  ичярисиндя  дешиъи  (санъыъы)  щиссяляр – цдлагалты 
вя удлагцстц йерляшир (шякил 25 Б). 
 
 
Мювзу 2. Щяшяратларын дюш шюбясинин гурулуш 
 
 
 
хцсусиййятляри 
 
 
64
Щяшяратларын  дюш  шюбяси  щямишя  цч  буьумла  тямсил 
олунур. Мяшьялялярдя тядгигат обйекти олан нювлярдя щямин 
шюбянин  юйрянилмяси  заманы  бязи  сяъиййяви  хцсусиййятляри 
билмяк ваъибдир.  
 
Blatta orientalis L. (Blattoidea)  тараканында дюш юндюш, 
ортадюш вя архадюш (pro-,meso-,metathorax) сегментляриндян 
формалашыр.  Диши  фярдлярдя  бу  сегментлярин  щяр  бири  бел 
галханъыьы (тергитляр) иля юртцлцдцр. Еркяк фярдлярдя ися орта- 
вя  архадюшдя  бу  галханъыглар  зяиф  инкишаф  етмишдир.  Онлар 
назик,  йарышяффафдыр,  чцнки  цзяриндя  дярили  юн  ганадларла 
юртцлцдцр (шякил 27). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 27. Blatta orientalis  тараканынын  йандан  эюрцнцшц:
 1-3- юн-, 
орта-  вя  архабел, 4- елитралар, 5-11- гарынъыьын  II-VIII  буьумлары, 12- 
гарынъыьын  IX  буьумунун  стернити  (йалных  ♂  эюрцнцр), 13- Х  буьумун 
тергити, 14- серкиляр, 15-21- гарынъыг  буьумларынын  тергитляри  (♂  -дя 
онларын бир гисми елитраларла юртцлцдцр), 22- йалныз ♂-дя олан грифелляр 
Юндюшцн бел галханъыьы даща бюйцкдцр. Демяк олар 
ки,  башы  тамамиля  цстдян  юртцр.Диши  фярдлярдя  орта-  вя 
архабел  юнбелдян  кичик  олур.  Гарын  вя  йанларын  склеритляри 
(стернитляр)  айагларын  коксал  буьумларынын  эцълц  инкишаф 
етмяси иля ялагядар олараг, чох кичикдир (шякил 28). Юн дюшцн 
гарын галханъыьы – простернум, узунсов лювщяъикдир (шякил 28, 
2),  мезостернум  даща  енли  олуб,  еркяк  фярдлярдя  бязян, 
дишилярдя ися щямишя узунуна ики склеритя айрылыр (шякил 28, 4). 

 
65
Метастернум  щяр  ики  ъинсдя  ики  склеритя  айрылыр  (шякил 28, 6). 
Айагларын  чанаг  щиссяси,  стернитлярин  архасында  йерляшян 
(ясасян  дя  орта-  вя  архадюшдя)  чыхынтыйа  бирляшир.  Бу 
чыхынтыларын арасында ися аралыг склеритляри йерляшир: юндюшдя – 
кюндялян лювщя, орта- вя архадюшдя ися учуълу чянэял – фуръа 
шяклиндядир (шякил 28, 5 вя 7). 
 
Шякил 28. Blatta orientalis  тараканын  дюш 
шюбясинин  гарын  склеритляри: 
1-  бойун 
склеритляри, 2- простернум, 3- юндюшцн аралыг 
склерити, 4-мезостернум, 5- ортадюшцн 
чянэяли, 6- метастернум, 7- архадюшцн 
чянэяли, 8,9- дахили  склетин  аподемляриндян 
айрылан ялавя склеритляр 
 
 
 
 
Бу  чянэяллярин  йан  шахяляриня 
язяляляр  бирляшир.  Йан,  йяни  плеврал 
склеритляр  (епистернляр)  зяиф  инкишаф 
етмишдир. 
Онлар 
чанаглар 
вя 
стернитлярин  арасында  йерляшян  кичик 
лювщялярдир. 
Тараканларын  айаглары  гачыъы 
типдядир.  Айагларын  цч  ъцтц  дя  гурулушъа  охшардыр.  Юн  ъцт 
айаг бир гядяр гыса, арха ися даща узундур. Чанаглар (coxa) 
чох  эцълц  инкишаф  етмиш,  демяк  олар  ки,  будларла  ейни 
юлчцдядир (шякил 29). Онларын бюйцк юлчцдя олмасы стернитлярин 
зяиф инкишафына сябяб олмушдур. Онлары ящатя едян юртцклярин 
йумшаглыьы нятиъясиндя чох щярякятлидирляр.  
Чанаглар  вя  плеврал  склеритлярин  арасында  о  гядяр  дя 
бюйцк  олмайан  субкоксал  буьум  йерляшир.  Чанаглардан 
сонра кичик бурма (trochanter) йерляшир. Трохантер щярякятсиз 
шякилдя,  назик  вя  дцз  будларла  (фемур)  бирляшмишдир. 
Тараканларда  балдыр  (тибиа)  демяк  олар  ки,  будларла  ейни 
 
66
узунлугдадыр  вя  щяр  икисинин  цзяри  чохлу  сайда  гылъыгларла 
юртцлцдцр (шякил 29). 
 
Шякил 29.    Тараканларда 
айаьын гурулушу (Иванов вя б. 
1983  эюря): 1-
субкокса, 2- 
чанаг, 3- бурма, 4- буд, 5- 
балдыр, 6- пянъя  (буьумларын 
уъунда 
сормаълы 
йастыгъыг 
эюрцнцр) 
 
 
 
Пянъя  (тарсус) 5-буьум-
лудур, 
биринъи 
буьум 
диэярляриндян 
узундур. 
Пянъянин  сон  буьуму 
икиъайнаглы  вя  сормаълы 
йастыгъыг  (пулвиллум)  да-
шыйыр.  Диэяр  дюрд  буьум-
ун 
зирвясиндя 
бюйцк 
олмайан  йастыгъыглар  вар-
дыр (шякил 29). 
Гачыш  заманы  тараканын  бир  тяряфинин  юн  вя  арха 
айаглары, диэяр тяряфин орта айаьы иля ейни вахтда щярякят едир. 
Бундан  башга,  тараканлар  туллана  билирляр  ки,  бу,  арха 
айагларын итялямяси щесабына баш верир. 
Тараканын  орта-  вя  архадюшцнцн  цзяриндя  ганадлар 
йерляшир.  Ганадлар  бир  щярякят  органы  кими,  зяиф  шякилдя 
йалныз  еркяк  фярдлярдя  юз  функсийасыны  йериня  йетирир.  Еркяк 
фярдлярдя  юн  ганадлар  даща  эцълц  хитинляшмиш  вя  елитралара 
чеврилмишдир.  Елитралар  зяриф  пярдяшякилли  арха  ганадлары 
мцщафизя  едир.  Сакит  щалда  онлар  архайа  йюнялмиш  вя 
гарынъыьы  юртцр.  Онларын  ич  дахили  кянарлары  бир  гядяр  бир-
биринин цзяриня кечир. 
Юн ганадларын дамарланмасы чох пис эюрцнцр. Лакин 
шяффафлашан  тотал  препаратларда  юн  ганадын  ясасы  йанында 

 
67
йерляшян  тцнд  рянэли  субкостал  шюбяни  эюрмяк  олур.  Щямин 
препаратда бу шюбядян сонра эялян радиал, медиал вя кубитал 
дамарлар да сечилир. Онлардан анал тикиш васитясиля анал сащя 
айрылыр.  Арха  ганадлар  зяриф  вя  назикдир.  Онларын 
дамарланмасыны юн ганадлардан фяргляндирян яламят – анал 
сащянин даща эцълц инкишаф етмяси вя йелпик шяклиндя гатлана 
билмяси, щямчинин ганадын диэяр щиссясиндян дцз анал тикишля 
айрылмасыдыр. 
 
Orthoptera: Locusta migratoria L. чяйирткянин дя дюш 
шюбяси,  цч  ъцт  ятраф  вя  ики  ъцт  ганадлары  дашыйыр. 
Чяйирткякимиляри  сяъиййяляндирян  хцсусиййятлярдян  бири  узун 
мясафяляри  гят  етмякля,  узуна  вя  щцндцрлцйя  тулланмаг 
габилиййятиня  малик  олмаларыдыр.  Бу  ися  онларын  язяляляринин 
эцълц  олмасыны  сцбут  едир.  Чяйирткялярин  дюш  буьумларына 
йухарыдан  бахдыгда,  юндюш  буьумунун  щоризонтал, 
лювщяшякилли чыхынтысынын орта- вя арха дюшц юртдцйцнц эюрмяк 
олар (шякил 30). 
 
 
Шякил 30. Чяйирткякимилярин  юн-
дюшц  вя  онун  цзяриндя  олан 
кюндялян  шырымлар: 
А-  дцз  вя    B- 
чюкяк килляр
 
(1-ясас кюндялян шырым, 
2-прозона,
 
3- метазона)
 
 
 
 
 
Цст 
тяряфдян 
чяйирткянин  юндюш  буьумуна  бахдыгда,  илк  нювбядя  йан 
килляр  (дцз,  чюкяк,  кясик  вя  щамар)  диггяти  ъялб  едир.  Бу 
заман  ясас  кюндялян  шырым  юндюшцн  юн  щиссяни  (прозона) 
архадан (метазона) айырыр. 
Юндюшцн йанларында бир ъцт айаг йерляшир. Юндя, баш 
иля дюш арасында, йяни биринъи ъцт айагларын ясаслары арасында 
 
68
мющкям коник чыхынты («санъаг») вя йа йахалыг кими яйилмиш 
галхан вардыр (шякил 31). 
Чяйирткянин  орта-  вя  архадюшцндя  айаглардан  башга 
ганадлар да олдуьу цчцн онлар даща массив вя эцълцдцр. 
 
   
          
А                                           Б 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 31. Чяйирткянин  дюш  шюбясинин  гурулушу:
А (1- юндюш, 2- 
ортадюш, 3- архадюш, 4- юндюшцн  чыхынтысы);  Б – юндюшля  архадюшцн 
бирляшмяси (1- ортадюш, 2- ортадюшцн аралыг щиссяси, 3- архадюш) 
 
Ортадюшля  архадюшя  вентрал  тяряфдян  (гарын) 
бахдыгда,  дцзбуъаг вя йа квадрат шяклиндя узунсов золаьы 
эюрмяк  олар.  Бу  контур  систематик  яламят  олуб,  юндюшцн 
аралыг щиссясини тяшкил едир (шякил 31, Б,2). 
Чяйирткянин  айаглары  чанаг,  бурма,  буд,  балдыр  вя 
пянъядян ибарятдир (шякил 32). Чанаг вя бурма чох кичикдир 
вя  чятин  эюрцнцр.  Юлчцляриня  эюря,  юн  вя  орта  айаглар  буд 
щисся  кимидир,  балдыра  охшардыр.  Арха  айаглар  ися  массив, 
эцълц вя узундур (шякил 32, А). Будун цст кянары дцз вя йа 
чюкяк,  щятта  дишли  ола  билир.  Чяйирткякимилярин  мцхтялиф 
нювляриндя  фясиля  мянсубиййятиндян  асылы  олараг,  будун 
цзяриндя  «барелйеф  нахыш»  вардыр.  Яэяр  щямин  нахыш  щюрцк 
шяклиндядирся,  дцз  (мцнтязям),  йох  яэяр  низамсыз 
габырьаъыглар,  тяпяъикляр  шяклиндядирся,  гейри-мцнтязям 
адланыр. 
Чяйирткялярдя  арха  айаьын  балдыры  узун,  цзяри  гылъыглы 
вя  мащмызлыдыр  (шякил 32, А, 3-4). Йалныз  сибир  чяйирткясинин 
еркяк  фярдляриндя  юн  балдыр  армудшякилли  олуб,  цзяриндя 

 
69
мцхтялиф  истигамятли  кичик  гылъыглар  вардыр.  Бу  гылъыглар  диши 
фярди  тутмаьа  кюмяк  едир.  Диэяр  чяйирткя  нювляриндя  ися  юн 
айагларын балдырлары «ади»дир. 
 
                     
 А                                               Б 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 32. Чяйирткякимилярин  ятрафынын  гурулушу:
  А-  Locusta 
migratoria  –нын  арха  айаьы(1-  буд, 2-будун  цст хариъи кили-дцз, 2а-ейни, 
лакин чюкяк кил иля, 2б- дишли кил иля, 3- гылъыглы балдыр, 4- мащмыз, 5- пянъя, 
6-  ъайнаг, 7- сормаъ);  Б – чяйирткякимилярдя  будун  ич  тяряфдян 
рянэлянмя хцсусиййятляри 
 
Чяйирткялярин  пянъяси 3-буьумлудур – биринъи  ики 
буьумун  йан  дилимляри  вардыр,  сонунъу  ися  узунсовдур  вя 
ики  ъайнаг,  онларын  арасында  йерляшян  сормаъдан  ибарятдир 
(шякил 32, А, 6-7).    Сормаъын  юлчцсц  чяйирткякиминин 
нювцндян  асылыдыр:  фитофиллярдя  (отлугда  йашайан)  сормаъ 
бюйцк, эеофиллярдя ися чох кичик олур. 
Чяйирткялярин  ганадлары  ики  нюв  олур:  цст  ганадлар  вя 
арха  ганадлар.  Цст  ганадлар  ортадюш  буьумунда  йерляшир, 
бир ъцт, енли олмайан, дцз, паралел дамарлы дяри ганадлардыр. 
Арха  ганадлар  енли,  йелпик  шяклиндя  гатланан    олуб,  цст 
ганадларын алтында йерляшир (шякил 33). 
Чяйирткялярдя  диэяр  ганадлы  щяшяратларда  олдуьу  кими, 
ганадларын  формасы,  гурулуш  вя  дамарланма  хцсусиййятляри 
нювцн тяйинатында мцщцм рол ойнайыр. Тясадцфи дейилдир ки, 
мювъуд  дястялярин  адлары  мящз,  нювляринин  ганадларынын 
 
70
хцсусиййятини  якс  етдирир.  Ганадларын  ясас    хцсусиййяти – 
онун птериллийидир, дамарланмасыдыр (шякил 33). 
 
 
     
А 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                       
Б 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 33. Чяйирткякимилярин ганадларынын гурулуш хцсусиййятляри:  
А - Locusta migratoria –нын ганадлары (а- юн, б- арха);  Б - чяйирткянин юн 
ганадынын  дамарлары ( 1- костал, 2- субкостал, 3- радиал, 4- медиал, 5- 
псевдомедиал,  6- юн кубитал, 7- арха кубитал, 8- анал. Сащяляр:  1а- юн, 
2а- костал, 3а- медиал,  4а- кубитал, 5а- анал) 
 
Дцзганадлыларда  елитраларын  дамарлары  даща  чох 
тядгиг олунур. Бу заман онларын арасында галан сащяляр дя 
ящямиййят  кясб  едир.  Биринъи  дамар,  ганадын  юн  кянарында 
йерляшян  костал  дамардыр.  Ондан  сонра  субкостал  дамар 
йерляшир  ки,  щяр  ики  дамар  арасында  галан  сащя  юн  сащя 
адланыр. Субкостал дамарын архасында костал сащя йерляшир ки, 
о,  радиал  дамарла  сярщядлянир.  Радиал  дамарын  цъ 

 
71
щиссясиндян  шахяляр  айрылыр  ки,  бунлар  радиал  секторлары  ямяля 
эятирир. Радиал дамарын йанында медиал дамар кечир. Медиал 
дамар  юзцнцн  уъ  щиссяси  иля  санки,  орта  сащяни  ящатя  едир. 
Медиал  дамар  архадан  кубитал  дамары  сярщядляндирир. 
Кубитал  дамар  медиал  иля  бирликдя  орта  сащянин  щалгасыны 
ямяля  эятирир.  Кубитал  дамарла  анал  дамарларын  арасында 
галан цчбуъаг кубитал сащя адланыр. Анал дамарлар арасында 
ися анал сащя формалашыр. 
Чяйирткякимилярдя  арха  ганадын  дамарланмасындан 
бир систематик яламят кими надир щалда истифадя олунур. 
 
Coleoptera: Dytiscus marginalis L.  Цзяр бюъяйин дюш 
шюбяси  цчбуьумлудур – про-,  мезо-,  метатщорах  (шякил 34). 
Юндюш  буьуму  бел  галханъыьы – юнбел  (pronotum),  йан 
щиссяляр - проплевралар (propleurae) вя гарын галханъыьындан 
(prosternum) тяшкил олунмушдур (шякил 34, А). Юндюш бир ъцт 
юн  айаглары  дашыйыр.  Юнбел ( вя  йа  юн  буьумун  тергити) 
трапесийашякилли  олуб,  баш  иля  елитраларын  арасында  йерляшир. 
Цзяриндя  чохлу  сайда  щисс  чухуръуглары  сяпялянмишдир. 
Адятян бунларын сайы еркяк бюъяклярдя аз олур. Проплевралар 
(шякил 34, 2) бир  склеритдян  формалашыр  вя  ашаьыдан  йахшы 
эюрцнцр.  
Цзяр бюъяйин юнбелинин йан кянарлары итибуъаг алтында 
ашаьыйа  доьру  яйиляряк,  диэяр  склеритлярля  сярщядлянир. 
Простернум да бир склерит кими эюрцнцр. Ону сяъиййяляндирян 
ъящят – вентрал  тяряфдя  чыхынтынын  олмасыдыр.  Щямин  чыхынты 
чанаг  чухурларыны  бюлцб,  архайа  доьру  гармагшякилли 
форманы  алыр.  Бу  гармагшякилли  чыхынтынын  уъу  ися 
метастернумун  щачасына  дахил  олур.  Бу  ъцр  гурулуш 
хцсусиййяти дюш буьумларынын мющкямлийини тямин едир. 
 
 
 
 
 
 
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin