Professiografiya (Professiogramma) To‘g’risida Umumiy Tushuncha

Kasbiy jihatdan muhim bo‘lgan bilish xislatlarini shakl- lantirish va rivojlantirish xodimlar faoliyatining samaradorligini ta’minlaydi. Ularga kasbiy ziyraklik, idrok, kuzatuvchanlik, xotira, tafakkur va tasavvur kiradi. Ushbu xislatlarni rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlar xodimlarning kasbiy jihatdan muhim ma’lumotlarni esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushirish samaradorligini oshiradi, mantiqiy fikrlash va ijodiy tasavvurlarini rivojlantiradi.
Turli toifadagi fuqarolar bilan psixologik aloqa o‘rnatish uquv mahorati hamda ko‘nikmalarini takomillashtirish va rivojlantirish. Psixologik tayyorgarlik davomida xodimlar psixologik aloqa o‘rnatish usullari va yo‘llari tizimini egallashlari kerak. Ularda notanish kishilar bilan tezda aloqa o‘rnatish va ularni o‘ziga moyil qilish, odamlarning fikrini eshita olish, muloqot jarayonida psixologik to‘siqlarni enga olish mahorati shakllangan bo‘lishi kerak. Psixologik tayyorgarlik xodimlarning psixologik aloqa o‘rnatish jarayonini engillashtirishga imkon beruvchi muayyan qoidalarni o‘zlashtirishlarini taqozo etadi.
Hamkasblar bilan muloqotga kirishishning murakkab, nizoli vaziyatlarida ta’sir etishning psixologik usullarini qo‘llash mahoratini takomillashtirish. Xodimlarda nizoli vaziyatni bartaraf etish mahoratini shakllantirish, ularga nizolarni hal qilish usullarini o‘rgatish juda muhim. Xodimlar faoliyatining samaradorligi ko‘p jihatdan odamlarga psixologik ta’sir ko‘rsatishning ishontirish, majburlash, rag’batlantirish singari muayyan usullaridan mohirlik bilan foydalanishlariga bog’liq. Xodimlarda nizoli vaziyatda o‘zini tutish, turli taktik usullarini qo‘llash hamda nizoli vaziyatdan operativ maqsadda foydalanish ko‘nikmalari ham shakllangan bo‘lishi kerak.
O‘zini tuta olish, psixologik barqarorlikni shakllantirish. Xodimlar kundalik amaliy ishlarida kasbiy harakatlarini bajarish sifatiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan ko‘plab noqulay psixologik holatlar ta’siriga duch keladilar. Psixologik barqarorlik xodimlarning salbiy holatlar ta’siriga berilmaslik qobiliyatida namoyon bo‘ladigan psixologik tayyorgarlikning muhim ko‘rsatkichlaridan biri sifatida qaraladi. Bu o‘rinda xizmat vazifalarini bajarish chog’ida mazkur qiyinchiliklarni oldindan ko‘rish qobiliyatini shakllantirish muhim. Psixologik barqa- rorlikning shakllanganligi xodimlarga eng qiyin psixologik sharoitda o‘z vazifalarini kamchiliksiz bajarishlariga yordam beradi. Bunga mashqlar va amaliy mashg’ulotlar jarayonida og’ir vaziyatlarni modellashtirish yo‘li bilan erishish mumkin.
Shaxsning ijobiy hissiy-irodaviy xislatlarini rivojlan- tirish, xodimlarga o‘zini tutish va boshqarish usullarini o‘rga- tish. Xodimlarning psixologik barqarorlik va og’ir vaziyatlarda o‘zini tuta bilish qobiliyati ularda mas’uliyat, muvaffaqiyat- sizlikka chidash, tavakkalga moyillik va barqarorlik, o‘zini boshqara olish, sobitlik kabi muayyan hissiy-irodaviy xislatlarni shakllantirishni taqozo etadi. Xodimlar o‘z xatti- harakatlari va his-tuyg’ularini nazorat qilish va boshqarish olishlari shart. Ular mashg’ulot va mashqlar jarayonida o‘zlarini boshqarish, asabiy zo‘riqishni yo‘qotish, ichki imkoniyatlarni qo‘yilgan vazifani bajarishga safarbar qilish usullarini egallashlari kerak. Irodaviy faollik va irodaviy harakat ko‘nikmalarini shakllantirish. Ish faoliyatida qiyinchiliklar va to‘siqlarga duch keladilar. Bunday vaziyatlarda ular ushbu qiyinchilik va to‘siqlarni engishga undovchi irodaviy faollikni namoyish etishlariga to‘g’ri keladi. Irodaviy harakat ko‘nikmalarini rivojlantirishga mashg’ulotlar jarayonida qo‘yilgan vazifani bajarishga to‘sqinlik qiluvchi muayyan elementlar, to‘siqlar kiritish yordam beradi. Bunday mashqlar jarayonida to‘plangan irodaviy faollik tajribasi shaxs irodasini, irodaviy xislatlarini rivojlantirishga ta’sir etadi.
Ishdagi ruhiy zo‘riqishlarga tayyorlik. Muxandis xodimlar faoliyatiga xos xususiyatlardan biri shundaki, ta’sir etuvchi omillar ko‘pincha stress holatini keltirib chiqaradi, asab tizimiga haddan tashqari katta og’irlik tushadi. Bu, o‘z navbatida, ular amalga oshiradigan faoliyat samaradorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois xodimlar ushbu jarayonlar kechishining asosiy qonuniyatlari hamda qisqa vaqt ichida ish qobiliyatini tiklash va ortiqcha asabiy zo‘riqishni bartaraf etishga yordam beradigan usullar (psixologik boshqaruv mashqlarini bajarish usullari) bilan tanish bo‘lishlari lozim.
Turli kasblarning psixologik tuzilishida bilish faoliyati turli mazmunga ega bo‘lishi mumkin. Bu bilish faoliyatining o‘ziga xosligini belgilab beruvchi maqsad, ob’ekt, sharoit va usullarga bog’liq. Ichki ishlar organlari faoliyatdagi bilish jarayoni ham o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Bularning hammasi xodimlarda kasbiy jihatdan muhim bo‘lgan va bilishning samaradorligini ta’minlaydigan xislatlarni rivojlantirish zaruratini keltirib chiqaradi. Muxandis xodimlarda bilish xislatlarini shakllantirish va rivojlantirishda maxsus trening katta ahamiyat kasb etadi. Trening jarayonida mazkur xislatlar rivojlantiriladi. Kasbiy buzilish tushunchasi va ularning oldini olish yo‘llari Muxandis sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, birinchi navbatda, respublikamiz uchun har tomonlama etuk va munosib kadrlar tayyorlash masalasini kun tartibiga qo‘ymoqda. Ayni damda olib borilayotgan islohot va kadrlar tayyorlash dasturlari e’tiborni xodimlarda mavjud kasbiy xususiyatlarga qaratishni, ularning jismonan, ma’nan sog’lomligi, dunyoqarashi, fikrlash doirasining kengligi, Vatan himoyasida o‘z aqidalariga sodiqligi, o‘quv va ish jarayonida axborot, bilim va tajribalarni o‘zlashtirishda shaxsning psixik xususiyatlari dolzarb ahamiyatga molik ekanligini ta’kidlamoqda.
Xo‘sh, xodimlarning kasbiy buzilishlariga qanday omillar sabab bo‘lmoqda?
Masalan, Rossiyada bu muammoni bir qator ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish natijasida psixolog olim A.V.Budanov 3 ta asosiy omillar guruhiga bo‘lib o‘rgandi, ya’ni: xizmat sohasining o‘ziga xosligi (spetsifikasi); shaxsiy fazilatlar omili; ijtimoiy-psixologik omillar¹. Bu tadqiqotni o‘tkazgan Rossiya psixologlari xodimlarning kasbiy buzilishlarini ularning ish tajribasi bilan solishtir- ganlarida quyidagi natijalarni taqdim qilganlar: besh yilgacha ishlagan xodimlarda kasbiy tanazzul arzimas bo‘lib, bu toifa xodimlar xizmat sirini endi tushunib borayotgan- ligi bois kasbiy buzilish past darajada;

• 6-10 yil ishlayotganlarda - o‘rtacha darajada;

  
  

• 11-15 yil ishlayotganlarda kasbiy buzilish darajasi juda yuqori;

  
  

• 15 yildan ortiq ishlayotganlarda esa axloqiy-kasbiy buzilishlar bo‘lishi aniq.

  
  

Axloqiy-kasbiy buzilishning xavfli tomoni shundaki, uning eng past darajasi ham muxandis xodimlarining shaxsiy va xizmat qobiliyatlariga jiddiy zarar etkazadi.

Psixologik nuqtai nazardan bu muammoga xodimning shaxsiy xususiyatidan kelib chiqib yondashish qabul qilingan.
Xodimlarning kasbiy buzilishida ularning shaxsiy xususiyatlari ta’sirini rus psixologi A. V. Budanov quyidagicha tahlil qiladi¹: Xodimning intellekti ta’siri (ya’ni, mustaqil fikrlash va mustaqil qaror qabul qilishi tormozlanadi, mustaqil tarzda o‘z ustida ishlashi va kasb mahoratini oshirishda layoqatsiz bo‘lib qoladi, ekstremal yoki kutilmagan vaziyatda qaror qabul qila olmaydi); shaxsiy salbiy sifatlar ta’siri (ochko‘zlik, qo‘pollik, tajovuzkorlik, faqat o‘z manfaatlarini ko‘zlash, bilimsizlik, to‘porilik, o‘z shaxsiga yuqori baho berish) kabi. Bu xususiyatlar xizmat ta’sirida (vakolat doirasining keng- ligi, xizmat kiyimidan havolanish, hammaning diqqat-markazida bo‘lish) xodimga yanada o‘ziga yuqori baho berishiga sababchi bo‘lib qolishi mumkin. Muxandis xodimlari faoliyatining samarasini belgilovchi shaxsiy xususiyatlarini aniqlash uchun, avvalo, ushbu faoliyatning psixologik jihatlarini tahlil qilish, o‘ziga xos tomonlarini aniqlash, shu orqali bu faoliyatni takomillashtirish chora-tadbirlari tizimini ishlab chiqish va yo‘lga qo‘yish talab qilinadi. Bundan tashqari, nomzodda xizmatda uchraydigan tashqi omillar ta’siriga ruhiy immunitetning rivojlanmaganligi, qaltis vaziyatda tez va aniq qaror qabul qila olish reaktsiyasining pastligi, o‘ziga yuqori baho berishi, iroda qobiliyatlarining yaxshi rivojlanmaganligi, dunyoqarashi va madaniyat darajasining pastligi tufayli xizmat boshlagandan keyin qisqa muddat ichida uning axloqiy jihatdan emirilishiga sabab bo‘ladi.
Kasbiy tanazzul avvalo, shaxsning o‘zida, keyinchalik esa uning harakatlari orqali kasb faoliyati va atrof-muhitidagi munosa- batlarda ifoda bo‘lishni boshlaydi. Bu holat muxandis jamoalarida ham yuz berishi mumkin. Masalan, spirtli ichimliklarga ruju qo‘yish holati shu bo‘lim yoki bo‘linmada xizmat intizomining sustligiga dalil bo‘la oladi. Kasbiy tanazzulning xavfli tomoni shundaki, u «latent», ya’ni yashirin tarzda kechadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, ko‘pgina holatlarda xodimning mast tarzda xizmatga chiqishini, avvalo, rahbarlarning o‘zlari (o‘zlariga gap tegmasligi uchun) yashiradilar. Xodimlar psixologik, psixoterapevtlik yordamini psixiatriya xizmati bilan adashtiradilar va bu o‘z o‘rnida psixodiagnostika ishlarini qiyinlashtiradi.
Ularning xizmat vazifalariga quyidagilar kiritildi: shaxsiy tarkibni bir yilda bir marotaba majburiy psixo- logik diagnostikadan o‘tkazish hamda jamoadagi ruhiy muhitni o‘rganish, xodimlarning individual xususiyatlari, psixologik holatlari, asab turg’unligi darajalari, qobiliyati, xizmatga yaroq- liligi, shaxsiy tarkibning xizmatdan qoniqganligi va xodimlar o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlash va hokazo; xodimlar o‘rtasida xizmat intizomi va qonunchilikni buzish, o‘z joniga qasd qilish (suitsid) holatlari, xizmat faoliyati davomida yuzaga keladigan turli qiyinchiliklar va yo‘l quyiladigan intizom buzilish sabablarini o‘rganib, ularning oldini olish choratadbirlarini ishlab chiqish yuzasidan rahbariyatga takliflar kiritish; uzoq xizmat safaridan qaytgan xodimlarni xizmatga ko‘nikma hosil qilishlariga ko‘maklashish; ishga yangi qabul qilingan xodimlar bilan psixologik usullarni qo‘llab suhbat o‘tkazish va boshqalar.
Bu yangilik muxandis xodimlarining kasbiy buzilishi, uning kelib chiqish sabablarini tugatish yo‘llaridagi muhim qadamdir. xodimlarning obro‘siga putur etkazishi mumkin. Shuning uchun kasbiy buzilishning oldini olish, unga yo‘l qo‘ymaslik bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Muxandis xodimlari kasbiy buzilishlarining oldini olishda asosan qo‘yidagi yo‘nalishlardagi chora-tadbirlarni qo‘llash tavsiya etiladi. Professional faoliyatni tashkil etish sohasida: har bir xodimni tanlash va ishga tayinlashda qiziqishlarini inobatga olish; xodimlarga aniq vazifalar, topshiriqlar berish, ularning bajarilishi uchun barcha choratadbirlarni ko‘rish; xodimlarga hamkasblar bilan muomala qilish madaniyatini, ruhiy aloqa o‘rnatish mahoratini o‘rgatish; xizmat vazifasini bajarishda ishga ijodiy yondashuvchi, chigal masalalarning echimini tezlikda topuvchi, muammolarni hal qilishda ilm-fan yutuqlaridan unumli foydalanuvchi xodimlarni taqdirlash, izzat-hurmatini joyiga qo‘yish; qo‘l ostidagilarni o‘z ishini o‘zi tahlil qilishga, o‘zini o‘zi nazorat qilishga o‘rgatish; xodimlarning bo‘sh vaqtlaridan samarali foydalanishlari uchun, oilasining tinchligi, hayotining sermazmun bo‘lishi uchun g’amxo‘rlik qilish; o‘zgalarga ruhiy ta’sir o‘tkazish usullarini amalda qo‘llash- ni o‘rgatish va xodimni janjalli va qo‘rqinchli vaziyatlarda ishlashga ruhiy jihatdan tayyorlash ishlarini amalga oshirish; jismonan chiniqtirish va chidamliligini oshirish.
Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish sohasida:
Xodimlarda ilmiy dunyoqarashni, axloqiy-huquqiy e’tiqodni, g’oyaviy- siyosiy madaniyat va irodaviy xislatlarni, qisqacha aytganda, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish; ularni tanqid va o‘z-o‘zini tanqid ruhida tarbiyalash; iroda va xarakter kuchini chiniqtirish; jinoyatchilar dunyosining ta’siriga qarshi tura olish qobi- liyatini hosil qilish; xizmatda va turmushda shaxsiy namuna orqali ta’sir ko‘rsa- tish; tarbiyalash jarayonida o‘rgatish va majburlash, rag’batlantirish va jazolash usul va vositalaridan unumli foydalanish; jamoada sog’lom ruhiy muhitni vujudga keltirish; qo‘l ostidagilarning yashash sharoitlarini, dam olishini yaxshilash borasida g’amxo‘rlik qilish; tarbiyaning barcha turlarini, usul va vositalarini, prin- tsiplarini birga qo‘shib olib borish, ayniqsa, huquqiy va axloqiy tarbiyaning uzviy birligiga asosiy e’tiborni qaratish; xalqimizning asrlar osha yashab kelgan an’analari, urf- odatlari va tili bilan bog’liq qadriyatlardan tarbiya jarayonida milliy g’ururni o‘stirish va milliy ongni shakllantirishda unumli foydalanish.

Xulosa
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, muxandis xodimlar kasbiy buzilishlarining oldini olish asosan ikki yo‘nalishda, ya’ni umumiy chora-tadbirlar va bevosita choratadbirlarni qo‘llash asosida olib boriladi. Shunday ekan qonunga bo‘ysunish yuksak huquqiy onglilik, jamiyat va davlat manfaatlarini chuqur tushunib etish, ijtimoiy burch, ya’ni o‘z qilmishlari uchun davlat oldida javobgarlik tuyg’usi bilan uzviydir. Qonunlarga itoatkor har bir fuqaro qonunlaming talablari jamiyatning yuksak manfaatlarini ifoda etishini, huquqiy qonunlarga rioya qilish faqat xalq manfaatlariga emas, balki uning o‘z manfaatlariga ham xizmat qilishini yaxshi tushunadi. Mazkur ma’noda qonunlarga itoat qilishni xalq birligi va kuch-qudratining manbai deb atash mumkin.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar

1. Muxandis xodimining ijtimoiy ongi va uning asosiy funktsiyalarini izohlang.

   
   

2. Muxandis tizimida kasbiy qobiliyat va kasbiy mahorat qanday o‘rin tutadi?

   
   

3. Kasbiy buzilishning sabablari va ularni hal etish yo‘llari qanday?

   
   

Foydalanilgan adabiyot
Kasbiy Psixologiya Z.N.Yulchieva Toshkent -2019 69-78 be
http://fayllar.org