Prokariot hujayralarga bakteriyalar, ko‘k-yashil suv o‘tlari kiradi. Ularda yadro taraqqiyqilmagan, faqat bitta halqasimon xromosoma mavjud. Prokariotlar

Ossillatoriya – oddiy ipsimon, shilimshiq pardasi bo’lmagan hujayrasining eni bo’yidan bir neclia marta katta. Ossillatoriya ipi tanasi bo’ylab bir xilda tuzilgan hujayralardan iborat (7-rasm). Sitoplazmada rangsiz sentroplazma va uni o’rab olgan rangli xromatoplazma ajratiladi. Ossillatoriya ipi alohida gormogoniylarga ajralib ketish yo’li bilan ko’payadi.


Tabiatda ossillatoriyani sholipoyalar, ko’lmak suvlar, hovuz va ko’llarda ko’plab uch-ratish mnmkin. Nostok — koloniya holda yashovchi sliv o’ti bo’lib, koloniya yong’oq yoki olxo’ri donasidek kattalikda shilimshiq po’st bilan qoplangan. Koloniyada sharsimon hujayralar matjonsimon, xilma-xil buralgan, ipsimon ko’rinishlarda joylashgan. Nostok koloniyasi ko’pincha tog’li tumanlarda buloq, soy va ariqlarda keng tarqalgan (8-rasm). Tashqi ko’rinishi jihatdan sodda tuzilgan ko’k-yashil suv o’tlartashqi muhitning noqulay sharoitlariga ancha moslashuvchan. Shuning uchun ham ularni chuchuk va sho’r suvlarda, tuproq va uning yuzasida hamda qaynar buloqlarda uchratish mumkin.
Markaziy Osiyo cho’llarida ko’k-yashil suv o’tlar tuproq hosil bo’lishi jarayonlarida qatnashadi. Ular atmosferadagi erkin azotni o’zlashtirish xususiyatiga ega va tuproqni azotga boyitadi. Yaponiya va Xitoyda nostokning ba’zi tur-lari ozuqa sifatida ishlatiladi.

Eukariot hujayralar ikki xil bo‘lib, sodda hayvonlar va ko‘p hujayralilarning hujayralariga bo‘linadi (2-jadval). Biz amaliy mashg‘ulotlarda asosan eukariot hujayralar bilan tanishib chiqamiz.Hujayralar shakllarixilma-xil bo‘lib, bajaradigan vazifalariga bog‘liqdir. Masalan, mushak hujayralarining funksiyasi qisqarish bo'lganligi tufayli bu hujayralar cho'zinchoq shaklga ega bo‘lsa, nerv hujayralari nerv impulslarini o‘tkazishi tufayli uzunchoq o‘simtalarga ega.
Hujayralarning o‘lchamlari ham xilma- xil bo‘lib, bir necha mikrondan to 100 va undan ortiq mikrongacha bo‘lishi mumkin. Eng yirik hujayralar tuxum hujayralaridir, ularning diametri ba’zi qushlarda 10sm dan ham ortiq (tuyaqush tuxumi) bo‘lishi mumkin. Odamning limfocitlari va eritrositlari eng mayda hujayralar qatoriga kiradi.
Eukariot hujayra sitoplazmadan vayadrodan tashkil topadi. Sitoplazma atrof muhitdan hujayra qobig‘i bilan ajratilgan. Hujayra qobig‘ining tarkibiga plazmolemma va uning tashqi qismiga joylashgan uglevodlar qavati va membrana tagida joylashgan sitoskelet organoidlari kiradi. O‘simlik hujayralarida (2-rasm) uglevod qavati juda qalin bo‘lib, asosan sellyulozadan tashkil topgan. Hayvon hujyralari plazmolemmasining tashqi qismiga glikoproteidlar va glikolipidlardan tashkil(3-rasm) topgan glikokaliks qavati joylashgan, uning qalinligi 10-20 nm dan oshmaydi.
Plazmolemmaning asosini bimolekulyar joylashgan yog‘lar tashkil qiladi. Oqsil molekulalari esa unda har xil joylashgan ba’zan esa ichkariga botib kiradi.
Plazmolemmaning funksialari xilma-xil bo‘lib, hujayrani tashqi muhitdan chegaralab turadi, uni himoya qiladi, har xil moddalarni tanlab o‘tkazishi tufayli hujayra ichki muhiti tarkibini idora qiladi. Plazmolemma tarkibidagi reseptorlar yordamida hujayra gormonlar va boshqa biologik aktiv moddalarni ta’siriga javob beradi.
2-jadval