Prokariot hujayralarga bakteriyalar, ko‘k-yashil suv o‘tlari kiradi. Ularda yadro taraqqiyqilmagan, faqat bitta halqasimon xromosoma mavjud. Prokariotlar

Endoplazmatik to‘rni elektron mikroskop yordamida o‘rganish mumkin. U citoplazmada tarmoqlangan kanalcha, bo‘shliq shaklida uchraydi.
Donador va silliq endoplazmatik to‘rlar farqlanadi. Donador endoplazmatik to‘r membranalariga ribosomalar joylashgan bo‘ladi. Silliq ehndoplazmatik to‘r yog‘lar va uglevodlar sintezida qatnashadi. Donador endoplazmatik to‘rda hujayradan tashqariga chiqariladigan oqsil sintezlanadi. Endoplazmatik to‘r moddalarni hujayraning bir qismidan ikkinchisiga tashishda ham qatnashadi. U ko’pincha Gol'ji kompleksi bo‘shliqlari bilan tutashib ketadi.
Golji kompleksi yorug‘lik mikroskopida o’rganilganda yadro atrofiga joylashgan murakkab to'r yoki ayrim tayoqsimon, donador shakllar sifatida ko‘rinadi.
Elektron mikroskopdagi tekshirishlar Golji kompleksi membranali tuzilishga ega ekanligini ko‘rsatdi. Membranalar bir-biriga ustma-ust joylashgan yassi qopchalar, ularning oxiriga joylashgan mayda va yirik pufakchalarni hosil qiladi. Golji kompleksida endoplazmatik to'rda sintezlangan moddalar keyingi kimiyo‘viy o‘zgarishlarga uchraydi, yetiladi, membranalarga o‘raladi. Golji kompleksida birlamchi lizosomalar sintezlanadi, glikokaliks tarkibiga kiruvchi glikoproteidlar va glikolipidlar sintezlanadi.
Lizosomalar kattaligi 2 mkm gacha yetadigan, bitta membrana bilan o‘ralgan oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, nuklein kislotalarni parchalovchi fermentlarni o‘zida saqlovchi organoidlardir. Bu fermentlar endoplazmatik to‘rda sintezlanib, keyin Golji kompleksiga yetib keladi. Lizosomalar birlamchi va ikkilamchi bo‘ladi. Birlamchi lizosomalar nofaol organoidlardir, ikkilamchilari esa faol - birlamchi lizosomalardan va fagosomalardan hosil bo‘ladi.


3-jadval
Organoidlar klassifikatsiyasi

	Umumiy	Ribosomalar Endoplazmatik to‘r Golji apparati Lizosomalar Mitoxondriyalar Mikronaychalar Mikrofibrillalar Hujayra markazi (hayvonlarda) Plastidalar (o'simliklarda)
	Xususiy	Hivchinlar Kiprikchalar Neyrofibrillalar Miofibrillalar
O rganoidlar	Membranali	Mitoxondriyalar Lizosomalar Plastidalar Endoplazmatik to‘r Golji apparati
	Membranasiz	Hujayra markazi Ribosomalar Mikrofibrillalar Mikronychalar
	Sitoskeletni hosil qiluvchi	Mikrofibrillalar Mikronaychalar

Ikkilamchi lizosomalar o‘z navbatida geterolizosomalar (fagolizosomalar)ga va autolizosomalar (sitolizosomalar)ga bo’linadi. Geterolizosomalardahujayraga kirgan moddalar, autolizosomalarda esa hujayraning o‘z strukturalari parchalanadi. Parchalanish jarayoni tugagan ikkilamchi lizosomalar qoldiq tanachalar deyiladi.
Mikronaychalar - membranasiz, harxil uzunlikdagi, diametri 20-25 nm bo‘lgan organoidlardir. Ular sitoplazmada erkin holda yoki sentriolalar, mitoz kalavasi, xivchinlar yoki kiprikchalar tarkibida uchraydi. Mikronaychalar mitoz va meyozda xromosomalar ajralishida,sitoskelet hosil qilishda, hujayra ichidagi moddalar harakatlanishida, organoidlar siljishida, sekresiyada, hujayra qobig’ini shakllantirishda qatnashadi.
Mikrofibrillalar - juda ingichka (diametri 4-7 nm) ustma-ust joylashgan tolachalar, membranasiz, harakat-tayanch organoidi. Ular hujayraning yopishqoqligida, harakatlanishida, sitotomiyada qisqarish halqasi hosil qilishda qatnashadi.
Hujayra markazi. Bu organoid hamma hayvon hujayralarida va ba'zi o’simlik hujayralarida aniqlangan (murakkab o‘simliklarda topilmagan). U bir-biriga perpendikulyar joylashgan sentriolalardan va ularni o‘rab turgan shaffof sitoplazma-sentrosferadan tashkil topgan. Sentriola naysimon bo‘lib, uning devori 9 ta triplet mikronaychalardan tashkil topgan. U hujayra bo‘linishida qatnashib, bo‘linish qutblarini (bo‘linish kalavasini) hosil qiladi va xromosomalarning qutblarga taqsimlanishini taminlaydi.
Biz yuqorida ko‘rib chiqqan organoidlar deyarli hamma hujayralar uchun xos bo‘lganligi tufayli umumiy organoidlar deyiladi.
Maxsus (xususiy) organoidlar ma'lum bir vazifani bajaradigan hujayralardagina uchraydi. Ularga sodda hayvonlarning kiprikchalarini, xivchinlarini, ko‘p hujayralilar urug hujayrasining xivchinini, ichak hujayralari mikrovorsinkalarini, traxeya va bronxlar kiprikchalarini, mushak hujaralarining miofibrillalarini va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.
Kiritmalar - sitoplazmaning tarkibiy qismlari bo‘lib, ularga modda almashinuvida vaqtincha qatnashmaydigan yoki shu almashinuvning oxirgi maxsulotlari bo‘lgan moddalar kiradi. Kiritmalarning hosil bo‘lishi hujayralarning takomillashuviga bog‘liq.
Eng ko'p tarqalgan kiritmalarga trofik kiritmalarni misol qilib keltirish mumkin.bulargayog‘, glikogen, tuxum hujayralarining sariqligi, o‘simlik hujayralaridagi kraxmal donachalari misol bo‘la oladi.
Tashqi sekretsiya bezlarining maxsuli bo'lmish sekretor kiritmalarga esa hayvonlarning bez hujayralaridagi sekretsiya donachalarini, o‘simliklardagi ba'zi tuzlar kristallarini kiritish mumkin. Ba'zi hayvon hujayralarida pigment kiritmalar uchraydi.
Test topshiriqlari:
1. Ribosomalar qanday vazifalarni bajaradi?

1. 
   Endoplazmatik to‘rga joylashsa "eksport" uchun oqsil sintezlaydi.
   
2. 
   Endoplazmatik to‘rga joylashmasa hujayraning o‘zi uchun oqsil sintezlaydi.
   

C. Lipidlar va uglevodlarni sintezlaydi.
D.Transport funkciyasini bazharadi. E. To'g’rijavob berilmagan.
2.Tiriklikning elementar strukturaviy, funksional va genetik birligi nima?
A. Gen. B. Xromosoma. C. Hujayra. D. Organizm. E. Tur.
3. Plazmolemmaning eng to‘g‘ri ta‘rifini toping:
A. Ikki qavat fosfolipidlar.
B. Ichki va tashqi tomonidan oqsil bilan qoplangan bimolekulyar lipidlar.
C. Ikki qavatli fosfolipidlarda oqsil molekulalari mozaik joylashgan.
D. Ikki qavatli fosfolipidlarda ichki va tashqi tomondan uzluksiz oqsil qavatlari joylashgan.
E. Bimolekulyar oqsil qatlami.
4.Xususy organoidlar:
A. Faqat maxsus funksiyalarga moslashgan hujayralarda uchraydi.

3. 
   Ularga harakat organoidlari misol bo‘la oladi.
   

C.Hamma hujayralarda uchraydi. D. A vaBjavoblar to‘g‘ri.
E. B vaCjavoblar to‘g‘ri.
5.Quyidagilardanqaysilari hayvon hujayralarida uchraydi?
1.Ribosomalar; 2.Nukleoid; 3.Hujayra devori; 4.DNK; 5.Mitoxondriyalar.
A. 1,4,5. B.2,3. C.1,3,4,5. D.1,3. E.2,5.
6.Biologik mikrosistemalarni ko’rsating:

1. 
   To‘qima, organ, organizm. B.Organizm, biosenoz, biosfera.
   

C. Hujayra ichi, hujayra, to’qima. D. Molekula, hujayra ichi, hujayra.
E. Hujayra, organ, organizm.
7.Virxov hujayra nazariyasiga qanday tushuncha kiritdi?

1. 
   Hamma hujayralar bir-biriga o‘hshaydi. B.Hujayra hujayradan hosil bo‘ladi.C.Hujayrasiz hayot bo‘lmaydi. D.Hujayra mustaqil sistema emas.E.Hujayra-tiriklikning tuzilish birligi.
   

8.Qaysi organoidlar prokariotlarda uchramaydi?

1. 
   Mitohondriyalar, sentriolalar, plastidalar, endoplazmatik to‘r.
   

B. Mitohondriyalar, ribosomalar, sentriolalar, endoplazmatik to‘r.
C. Sentriolalar, Golji kompleksi, ribosomalar, lizosomalar.

4. 
   Plastidalar, hujayra markazi, ribosomalar, endoplazmatik to‘r.
   
5. 
   Mitoxondriyalar, endoplazmatik to‘r, ribosomalar, sentrosomalar.
   

9. Lizosomalar funksiyalari:
A. Oqsillar, yog’lar, uglevodlarni sintezlaydi.
B. ATF va oqsillarni sintezlaydi. C. Nuklein kislotalarni sintezlaydi.
D. ATFni parchalaydi. E. Oqsillar, nuklein kislotalari, uglevodlarni parchalaydi.
10.Hujayra markazi funksiyasi:

1. 
   Hujayra bo‘linishida qatnashadi. B. Moddalar sintezida qatnashadi.
   

C. Hujayra siklini idora qiladi. D. Oqsillarni sintezlaydi.
E. Moddalarni parchalaydi.