Prospects of development of science and education

---

“PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF 
SCIENCE AND EDUCATION” 
56 
PSIXOLOGIYANING RIVOJLANISH BOSQICHLARI 
 
Raximova Gulchexra Zarifboy qizi 
Urganch Davlat Universiteti 
Annotatsiya:
Ushbu maqolada psixologiyaning qisqacha tarixi, kimlar 
tomonidan o’rganilganligiga to’xtalingan. Shu bilan bir qatorda zamonaviy 
psixologiya yo’nalishlari haqida so’z yuritiladi. 
Kalit so’zlar:
psixologiya, ruhiy bosqich, eksperimental psixologiya, psixologiya 
laboratoriyasi, insonlarning ruhiy holati, ruhning rivoj darajasi, karma, chakralar. 
Qadim-qadimdan insonlar o'zi haqida, shu bilan birga, o'z ichki olamida 
bo'layotgan ruhiy jarayonlar bilan bog'liq savollarga javob topishga harakat qilib 
kelgan. Va bu o'z o'rnida biz sevib o'rganadigan psixologiya faniga asos solinishiga 
sabab bo'lgan. Psixologiya ajoyib fan. Shu bilan birga, u ham yosh, ham eng qadimiy 
fanlardan biridir. "Psixologiya" atamasi tom ma'noda ruh haqidagi fan degan ma'noni 
anglatadi (Psyche — ruh; logos =fan) [3]. 
Ilgari psixologiya metafizikaning bir qismi bo'lib, ruhning tabiati, kelib chiqishi 
va taqdiri bilan shug'ullangan. U ratsional psixologiya deb ataldi. Ammo zamonaviy 
psixologiya empirikdir va ruh bilan bog'liq muammolar bilan shug'ullanmaydi [3]. 
Allaqachon antik davr faylasuflari zamonaviy psixologiya uchun shaxsiy bo'lgan 
muammolar haqida o'ylangan. Ruh va o'zaro bog'liqligi, idrok, xotira va fikrlash 
masalalari; ta'lim va tarbiya, inson xulq-atvorining his-tuyg'ulari va motivatsiyasi va 
boshqa ko'plab savollar Yunonistonda birinchi falsafiy maktablar paydo bo'lganidan 
keyin miloddan avvalgi 6-7-asrlarda olimlar tomonidan ilgari surilgan. Ammo eski 
mutafakkir psixolar zamonaviy ma'noda emas edilar. Psixologiya fanining ramziy 
tug'ilgan kuni 1879 yil, Vilgelm Vundt tomonidan Germaniyaning Leyptsig shahrida 
birinchi eksperimental laboratoriya kashf etilgan yil. Shu vaqtgacha psixologiya 
spekulyativ fan bo'lib qoldi. Va faqat V. Vundt psixologiya va eksperimentni 
birlashtirish erkinligini oldi. V.Vundt uchun psixologiya ong haqida fan edi. 1881 yilda 

---

“PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF 
SCIENCE AND EDUCATION” 
57 
laboratoriya negizida eksperimental psixologiya instituti ochildi (hali ham mavjud), u 
davlat ilmiy markaz, balki psixologlar xalqaro markaziga aylandi [2;7]. 
Uygʻonish davrida Leonardo da Vinchi, X. Vives kabilar Psixologiya rivojiga oʻz 
hissalarini qoʻshdilar. 18-asrga kelib M. V. Lomonosov, A.N. Radishchev, G. S. 
Skovoroda, T. Gobbs, B. Spinoza, G. Leybnits. J. Lokk, K. A. Gelvetsii, P. A. Golbax, 
D. Didro psixologiyada bir talay kashfiyot qildilar, uni amaliy maʼlumotlar bilan 
boyitdilar.
Psixologiya taraqqiyotida umuman XIX asrdagi eksperimentlar alohida ahamiyat 
kasb etdi. Bu davrda psixologik real voqelikni oʻrganish uchun metodlar majmuasi 
qoʻllana boshlandi: kuzatish, laboratoriya eksperimenti, tabiiy eksperiment, faoliyat 
natijasini tahlil qilish, ruhiy jarayonlarni modellashtirish genetik metodi, test, ekspert 
baholash, intervyu, anketa, soʻrovnoma, tarjimai hol va h.k. XIX asr oxiri —XX asr 
boshlarida qator psixologik ilmiy maktablar, hamda yoʻnalishlar vujudga keldi: 
bixeviorizm, geshtaltpsixologiya, personalizm, freydizm va h.k. psixologiyaning 
rivojiga I. M. Sechenov (psixikaning reflektor tabiati), I. P. Pavlov (oliy nerv faoliyati) 
taʼlimotlari muhim hissa boʻlib qoʻshildi. Rossiyada V. M. Bexterev eksperimental 
laboratoriyasi (Qozon, 1885), Harkov universiteti va N. N. Langening Odessadagi 
laboratoriyasi, 
G.Chelpanovning 
Kiyevdagi, 
S. Korsa-kovning 
Moskvadagi, 
keyinchalik V. M. Bexterev, A. Lazurskiy, A. Nechayevlarning Peterburgdagi, V. 
Chijning Yuryev (Tartu, Estoniya)dagi eksperimental laboratoriyalari psixolgiya 
taraqqiyotiga alohida taʼsir oʻtkazdi. 1912-yil Moskva universitetida Psixologiya 
instituti ochildi. Shu yili I. A. Sikorskiy tomonidan Kiyevda jahonda birinchi marta 
Bolalar psixologiyasi instituti tashkil qilindi. XX asr ning 1-yarmida Rossiyada K. N. 
Kornilov, P. P. Blonskiy va boshqa psixolog olimlar dialektikaga asoslangan ilmiy 
psixologiyani 
yaratishga 
kirishdilar. 
Hozirgi zamon psixologiyasi koʻp tarmoqli psixologik bilimlar tizimidan iborat 
fan hisoblanib, oʻzining tadqiqot predmetiga ega boʻlgan koʻplab sohalardan tashkil 
topgan: umumiy psixologiya, aviatsiya psixologiyasi, harbiy psixologiya, differensial 
psixologiya, psixofiziologiya, muhandislik psixologiyasi, kosmik psixologiya, huquq 

---

“PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF 
SCIENCE AND EDUCATION” 
58 
psixologiyasi, tibbiyot psixologiyasi, neyropsixologiya, patopsixologiya, pedagogik 
psixologiya, mehnat psixologiyasi, sport psixologiyasi, maxsus psixologiya, ijodiyot 
psixologiyasi, 
menejment 
psixologiyasi, 
marketing 
psixologiyasi, 
ijtimoiy 
psixologiya, yosh psixologiyasi, tashkiliy psixologiya, din psixologiyasi, oila 
psixologiyasi, psixologiya tarixi, genetik psixologiya, amaliy psixologiya, 
eksperimental psixologiya, kasb psixologiyasi, psixolingvistika, siyosiy psixologiya va 
boshqa psixologiyaning tarmoqlarga ajralishining asosiy sababi uning tarkibida 
tadbiqiy sohalar vujudga kelishidir. Psixologiya sanoatda, jamiyat boshqaruvida, taʼlim 
tizimida, sogʻliqni saqlash, madaniyat, sport, transport, radio, televideniye va boshqa 
tuzilmalarda muhim masalalarni hal qilishda faol ishtirok qilmoqda. Psixologiya 
erishgan yutuqlari shaxs imkoniyatlarini roʻyobga chiqarish va ularni harakatga 
keltirishda alohida ahamiyat kasb qilmoqda hamda shu asnoda mehnat samaradorligini 
oshirishga taʼsir oʻtkazmoqda. Zamonaviy psixologiyada elektron-hisoblash texnikasi, 
elektr va kimyoviy vositalar yordami bilan psixikani chuqur oʻrganish kabilar 
qoʻllanilmoqda. Psixologiyada insonni, uning ruhiy kechinmalarini, rivojlanish 
bosqichlarini, kognitiv faoliyatini o’rganishda bir nechta metodlar qo’llaniladi. 
Shulardan biri, oʻzini-oʻzi kuzatish (introspeksiya) metodi atrofida keskin baxslar 
davom etmoqda. Baʼzi yoʻnalishdagi psixologlar uni tadqiqot oʻtkazishning asosiy 
metodi deb taʼkidlasalar, boshqalari esa uning cheklanganligini eʼtirof qiladilar, buning 
oʻrniga obʼyektiv metodlardan foydalanishni tavsiya etadilar. Obʼyektiv metodlar 
tufayli psixikaning moddiy negizi aniqlangan, inson ichki munosabatlari bilan 
subʼyektiv holatlar sababiy bogʻliqligi yakka shaxsda, jamoada namoyon boʻlishi 
isbotlangan. Jahon hamjamiyatida AQSH, Angliya, Fransiya, Germaniya, Rossiya, 
Shvetsariya mamlakatlarida ilmiy tadqiqot institutlari va markazlarida, universitetlarda 
psixologik izlanishlar keng koʻlamda olib borilmoqda [4]. 
Vaqtlar, zamonlar o’tib borarkan, Yer o’lchamlari o’zgarib bordi, shu bilan 
birgalikda insonlarning ruhiy o’lchamlari, ruhning rivoj darajasi, karma, chakralar kabi 
tushunchalarni o’z ichiga olgan yangi yo’nalish – ezoterika yo’nalishi ham paydo 
bo’ldi. Garchi bu yo’nalish ilmiy-amaliy jihatdan asoslanmagan bo’lsa-da, bugungi 

---

“PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF 
SCIENCE AND EDUCATION” 
59 
kunda ushbu yo’nalishda dunyoning eng yetakchi va ilg’or psixologlari faoliyat 
yuritmoqda hamda psixologik yordamga muhtoj kishilar uchun foydali bo’lib 
qolmoqda.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, inson ruhiyati haqidagi fan, ya’ni 
psixologiya insonlarga foydaliligi va qiziqarligi jihatidan nafaqat eramizdan oldingi 
yillarda, balki bugungi axborot texnologiyalari, ijtimoiy tarmoqlar rivojlanayotgan bir 
paytda ham o’z o’rnini va ahamiyatliligini saqlab qolgan yetakchi fan yo’nalishlaridan 
biri hisoblanadi. Insonlar uchun har bir inson rivojlanish va yuksalish bosqichida o’zi 
haqida anglashlarga ega bo’lish va shu asnoda o’zini yanada rivojlantirish istagi kuchli 
bo’lganligi sababli psixologiya fani yaqin kelajakda ham o’zining yetakchi o’rnini va 
ahamiyatliligini saqlab qoladi. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI: 
1.
Ergasheva G.Q. Rus va O’zbek tillari psixologiya terminlarining leksik-
semantik xususiyatlari. Filol. fanlari bo’yicha fal. dok. (PhD) dis. aftoref. -T.:2018 
2.
Kazakova E.V va b..Psixologiya. O’quv qo’llanma. –A.:2018 
3.
 
https://www.psychologydiscussion.net/psychology/meaning/psychology-
meaning-definitions-and-methods/1559
  
4.
 
https://azkurs.org/1-mavzu-psixologiya-faninig-tarixi-rivojlanishi-
yonalishlari-a.html