«Психология» маъруза матни

Xarakter murakkabligi - bu turli-tuman qiziqishlarni ong va faoliyatga faol ta’sir ko`rsatishdir.
Orginallik – individual o`ziga xoslik bo`lib, u juda kam hollarda uchraydi.
Xarakterning dinamik holati xarakterni mavhum o`zgaruvchanligi bu tashqi va ichki sabablar hamda o`z-o`ziga bo`lgan munosabatni o`zgarganligida namoyon bo`ladi.
Hayotiy voqealarga bog`liq holda xarakter insonlarni ongida va faoliyatida tashqi ko`rinishda namoyon bo`ladi. Xarakter butun kuchi bilan inson foliyatining xulq-atvorida ifodalanadi. Xulq-atvor deganda ahloqiy va yuridik bahoga ega bo`lgan xatti-harakat tushuniladi.
Xarakter mimika, pontamimika, qo`l harakatlarida ham namoyon bo`lib, masalan, yuzdagi ajinlar yosh bilangina emas, balki jahli chiqqanda kulganda ham paydo bo`ladi. Xatto insonning kiyimi, uning rangi, kiyimlarning ayrim qismlari uning xarakteri haqida nimalardir deyishi mumkin.
Insonning tashqi belgilaridan xarakterini aniqlash – grafologiya, xiromantiya kabi yo`nalishlarda harakat qilindi.
Grafologiya – (yunoncha grapho – yozaman, logos – ta’limot) yozuv shakli haqidagi ta’limot, u orqali psixik holatni aniqlash mumkin deb hisoblaydi.
Xiromantiya – (yunoncha chel - qo`l, manlcia – fol ochmoq) qo`lning chiziqlari, qadoqlari orqali inson xarakterini aniqlash, taqdir haqda fol ochish.
4. Xarakter aktsentuattsiyasi (urg`u berish) – bu xarakter sifatlarini birortasini kuchaytirish, urg`u berish bo`lib, buning natijasida ma’lum psixogenlik nozik tanlovganlikni namoyon qiladi va shu vaqtning o`zida xarakter sifatlari barqaror bo`lib qolaveradi.
Xarakterning u yoki oz xususiyati mikdori irodaliligi oxirgi marraga etib va normaning eng oxirgi chegarasiga borib qolganda xarakterning aktsentuatsiyasi (ortiqcha urg`u berilishi) deb atalmish vaziyati tug`iladi. Xarakterga ortiqcha urg`u berilishi ayrim xarakter xususiyatlarining kuchayishi natijasi sifatida normaning oxirgi variantlaridir. Bunda individda boshqalarga nisbatan barqarorlik bo`lgani holda bir xil strosogen (qattiq hayajonlanuvchi) omillarga zaiflik ortishi kuzatiladi. Xarakterning aktsentuatsiyasi o`ta noqulay vaziyatlarda potologik buzilishlarga va shaxs xulq - atvorining o`zgarishlariga, psixopotiyaga olib borilishi mumkin. Xarakterga urg`u berishning quyidagi eng muhim turlari ajralib ko`rsatiladi.
1. Xarakterning introvert tipi: odamovilik, atrofdagilar bilan aloqa o`rnatishda qiynalish, o`zi bilan o`zi bo`lib qolish xos.
2. Xarakterning ekstrovert tipi: his-hayajonga tamomila berilganlik ko`p gapirish, qiziqishlarning doimiy emasligi, maqtonchoqlik, yuzakichilik xos.
3. Boshqarib bo`lmaydigan tip: g`ayritabiiylik, munozaralik, shubhalanib qarashlar xosdir.
4. Negativizm tip: qo`rqoqlik, odamovilik, tortinchoqlik xosdir.
5. Namoyishkorona tip: xudbinlik, o`ziga nisbatan doimiy e’tibor, hamdardlik bildirish xosdir.
6. Gipertim tur – ushbu turdagi o`smirlar harakatchan, sho`x bo`ladilar, ular bor joyda jovqur-suron bo`ladilar. Ushbu turdagi bolalar o`z qobiliyatlariga ortiqcha baho beradilar. O`zlarini ko`rsatishga intiladilar.
7. Psixoastenik tur – ushbu yoshlarga ilk intelektual rivojlanish, o`ylovchanlik, o`z-o`zini tahlil qilish, boshqa odamlarga, ularning xatti-harakatlariga baho berish xosdir. Ular ishdan ko`ra so`zda o`tkirlar. Ulardagi o`z-o`ziga bo`lgan ishonch qobiliyatsizlik bilan, asosiz fikrlar tezkorlik harakatlar bilan namoyon bo`ladi.
8. Beqaror tur – ko`pincha ular irodasiz oqim bilan yuruvchi deb xarakterlaydilar. Bunday o`smirlar o`yin – kulgiga, bayramlarga ishtiyoqmandirlar. Ularda jiddiy kasbiy qiziqishlar mavjud emas.
Masalan: o`smir xarakteridagi aktsentuatsiyaning asosiy xususiyatlari o`zini yomon his qilishi jizzakilik, ortiqcha charchash, gumonsirash.
Tarbiyaviy ish to`g`ri yo`lga qo`yilganda xarakter aktsentuatsiyasining ko`rinishiga chek qo`yish mumkin. Pedogoglar va ota onalar stressogen vaziyatlar bolaning xarakteridagi zaif joylariga og`ir botmasligi uchun harakat qiladilar. Kishiga xarakter tabiatdan berilmagan. O`zgartirib va qaytadan tiklantirib bo`lmaydigan xarakter bo`lmaydi. Har qanday kishi ham o`z xarakterini ko`rinishlari uchun javobgardir, har bir kishi o`zini - o`zi tarbiyalash bilan shug`ullanish imkoniga egadir.
Xarakterning shakllanishi ma’lum ijtimoiy muhitda yuz beradi. Xarakter jamiyatdagi tarbiyaning aks etishidir. Avvalom bor bola xarakteri oila, ota-onaga bog`liqdir. Maktabdagi ta’lim-tarbiya etakchi ahamiyatga egadir. Xarakterda o`z-o`zini tarbiyalsh ham muhimdir. Xarakterni tarbiyalash yo`llari bu odat va taqlidni shakllantirishdir.