«Психология» маъруза матни

Tabiiy qobiliyatlar - bu idrok, xotira, tafakkur va boshqa oddiy psixik jarayonida namoyon bo`lish qobiliyatidir. Insonda ijtimoiy muhitga moslasha olish qobiliyati mavjuddir. Bu umumiy va maxsus aqliy qobiliyatlar, nutq va mantiqdan foydalanganda shaxslararo, predmetlararo munosabatlarda namoyon bo`ladi.
Umumiy qobiliyatlar – insonni turli faoliyat yo`nalishlarida muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
Maxsus qobiliyatlar - insonni biror bir maxsus faoliyat yo`nalishidagi muvaffaqiyatini ta’minlaydi va uning namoyon bo`lishi uchun maxsus layoqat bo`lishi lozim. Bunday qobiliyatlarga musiqaviy, matematik, texnik, pedagogik va boshqalar kiradi.
Musiqaviy qobiliyatlar – B.M.Teplov tomonidan o`rganilib, «Psixologiya muzikal’n’x sposobnostey» kitobida keng ochib berilgan.
Matematik qobiliyatlar – Krutetskiy tomonidan o`rganilgan. U «Matematik qobiliyatlar psixologiyasi» monografiyasida matematik qobiliyatlar va ularning tizimini keng yoritib bergan. Idrok, tafakkur, xotira, xayolning individual xususiyatlarini aniqlab, ularni matematik faoliyatda namoyon bo`lishini tadqiq qilgan.
Tasviriy san’atga xos qobiliyatlarni – V.I.Krienko o`rgangan. U «Tasviriy faoliyat qobiliyatlari psixologiyasi» kitobida tasviriy qobiliyatlarni psixologik tahlilini bergan.
Tashkilotchilik qobiliyatlarini uzoq vaqt L.I.Umanskiy o`rgangan. U tashkilotchilik qobiliyatlar tizimini yaratadi. Uning fikricha tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo`lgan kishilar quyidagi xususiyatlarga ega bo`lishlari lozim:
A) shaxsning yo`nalganligi
B) uning tayyorganligi
V) umumiy xususiyalar (Kirishimlilik, kuzatuvchanlik, faollik, tashabbuskorlik, qat’iylik, tashkilotchilik va o`z-o`zini boshqarish)
G) Maxsus xususiyatlar (Talabchanlik, tanqidiylik, psixologik kashfiyotchilik, tashkilotchilik faoliyatiga moyillik, emotsional, irodaviy ta’sir etish)
D) shaxsiy individual xususiyatlar.
Pedagogik qobiliyatlarni N.V.Kuzmina, F.N.Gonabolinlar o`rganganlar. Ular pedagogik qobiliyatlar tizimiga quyidagilarni kiritganlar:
A) didaktik qobiliyatlar – o`quv materiallini o`quvchilarga tushunarli, aniq, yoshiga mos holda o`qitish, ularda mustaqil fikrni shakllantirish.
B) akademik qobiliyatlar – turli fanlarga doir bilimga ega bo`lish.
V) perseptiv qobiliyatlar – o`quvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, psixologik kuzatuvchanlik, uning psixologik holatini to`g`ri anglay olish.
G) Nutq qobiliyati – fikrlarni to`g`ri, aniq, emotsional nutq orqali etkaza olish.
D) tashkilotchilik qobiliyati – o`quvchilar jamoasini birlashtira olish.
E) avtaritar qobiliyat – bevosita o`quvchilarga emotsional irodaviy ta’sir ko`rsata olish va shu asosida hurmat, e’tiborga erishishi.
J) kommunikativ qobiliyat – bolalar bilan muloqotga kirisha olish qobiliyati, pedagogik tajribaga ega bo`lish.
Z) pedagogik xayol – bu maxsus qobiliyat turi tashxis qo`ya olish qobiliyati asosida o`quvchi kelajagiga uning rivojlanishiga oldindan ko`ra olish orqali zamin yaratiladi.
I) diqqatni taqsimlay olish qobiliyati – bir vaqtning o`zida diqqatni turli faoliyatlar orasida taqsimlay olishdir.
Texnik qobiliyatlar muammosini – M.G.Davletshin o`rgangan.
Bola tug`ilganidayoq insoniyat madaniyatini o`zlashtirishga bo`lgan universal qobiliyat, inson bo`lib etishish patentsial imkoniyati unga meros berilgan bo`ladi. Bu universal qobiliyat funktsional kuchlar bo`lishi mumkin bo`lgan insoniy malakalar “tik yurish, gapirish, fikrlash, eslab qolish va x.k. mexanizmi sistemasini o`z ichiga oladi. Biroq bu imkoniyatlarning hammasi tegishli ijtimoiy va moddiy muhim maqsadga qaratilgan ta’lim tarbiya bo`lgandagina ruyobga chiqishi mumkin. Ko`p funktsiyalarning potentsial imkoniyatlarning va mexanizimlarining xususiyatlari shunday, ular qat’iyan aniq bir vaqtda paydo bo`lib rivojlanadi va ularni kontservatsiya qilib (to`xtatib turib) bo`lmaydi.
Bironta ham funktsiya rivojlanishini qulayroq vaqtga qoldirib bo`lmaydi. Qobiliyatlarning sifat va miqdor xarakteristikasi. Qobiliyat xususiyatlarining sifat tomonidan qarashli maqsadga muvofiq. Har xil yo`llar bilan borishga imkon beruvchi “O`zgaruvchan miqdor to`plashi sifatida faoliyat muvaffaqiyatlarning murakkab birikmasi sifatida namoyon bo`ladi. Odamning qobiliyatida mavjud imkoniyatlar bir-birining o`rnini bosadi. Masalan: ko`r, kar, soqovlarning usha nuqsonli a’zolari qobiliyati o`rniga aqliy qobiliyati o`sa boradi. Bir qobiliyatli boshqa bir qobiliyat orqali o`stirish yordami bilan o`rin almashish xususiyati ham bir odam oldida kasb tanlash va uni takomillashtirishning nihoyatda keng imkoniyatlarini ochib beradi. Umuman olganda qobiliyatlarning sifat xarakteristikasi odam mehnat faoliyatining qaysi sohada osonlik bilan o`zini topa olishga bog`liqdir. Qobiliyatning miqdor xarakteristikasi muammosi psixologiyada katta tarixga ega muammodir. Aqliy iste’dod o`zining mazmuniga ko`ra muvaffaqiyatga echilishi ballar yig`indisi bilan hisoblanadigan qator savollardan yoki masalalardan iboratdir.
3. Qobiliyatlar murakkab tuzilishga ega bo`lgan psixik sifatlar yig`indisidan iboratdir. Anik qobiliyatlar tuzilishini tashkil qiluvchi shaxsning hislatlari va xususiyatlari orasida ayrimlari etakchi o`rinni egallasa, ayrimlari yordamchilik rolini o`ynaydi. Masalan pedagogik qobiliyatlar tizimida etakchi sifat pedagogik takt, kuzatuvchanlik, bolalarni sevish, ularga nisbatan yuqori talabchanlik, bilim berishga nisbatan ehtiyoj bo`lsa, tashkilotchilik va boshqa qobiliyatlar yordamchi qobiliyatlarga kiritiladi. Shaxs ning umumiy qobiliyatlari yoki umumiy xususiyatlari, ularni hosil qiluvchi omillar konkret psixologik hodisadir. Konkret faoliyat sharoitida qobiliyat tarzida namoyon bo`la oladigan shaxsning umumiy sifatlari jumlasiga “badiiy tip “fikrlovchi tip” kiritilib, “badiiy tip” uchun bevosita taassurot va “fanni tasavvur” emotsiyalar natijasida hosil bo`ladigan obrazlarning yorqinligi xos bo`lsa “fikrlovchi tip” uchun mavhumiylik, mantiqiylik, nazorat mulohazalar ustunligi xosdir. Talant, uning paydo bo`lishi va tuzilishi ularning tuzilishi, talant va mahorat, talant va qobiliyatning tabiiy shakllari, qobiliyatlariga fantastik qarashlardagi xatoliklar, layoqat qobiliyatning tarkibiy tomonida va uning rivojlanishida ta’limning ahamiyati, qiziqish va ijobiy qulay muhitning zarurligi kabi masalalar ko`riladi.
Demak, qobiliyatlarda bir necha darajalarga ajratish mumkin: iste’dod, talant, daholik.