Psixolingvistika nutqiy faoliyat haqidagi fan

7. 3. Bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlari
Inson tilni to‘liq o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘lib tug‘iladi. Biroq oldinda ushbu imkoniyatni amalga oshirish lozim bo‘ladi. Buni qanday kechishini tushunish uchun psixolingvistika bola nutqining rivojlanishini o‘rganadi.
Bolalar nutqining rivojlanishi uch bosqichda kechadi:
1. Verballashuvgacha bo‘lgan davr. Bu bosqichda bola gapirmaydi. Biroq bolada o‘zining atrofidagi yaqinlari bilan so‘zlashish jarayoniga qadar bo‘lgan ko‘nikmalar hosil bo‘ladi, kelgusidagi nutqiy faoliyati uchun zaruriy sharoitlar yuzaga kela boshlaydi.
Go‘dak tilni o‘zlashtirishni tovush shakllarini o‘zlashtirishdan boshlaydi. Go‘dakning o‘zi ham g‘uvur-g‘uvur qilib turli tovushlar chiqaradi (a-aa, uu-u, g‘u, ag‘i, ba-ba, da-da). Bu o‘ziga xos bir o‘yin bo‘lib, bola undan zavqlanadi. Go‘dak bir necha daqiqa davomida bir xil tovushni takrorlashi mumkin va o‘zining bu harakati bilan nutq tovushlari artikulyatsiyasini sozlagan bo‘ladi. Odatda, go‘dakning dastlabki guvranishida onasi u bilan gaplasha boshlaydi. Bola bu tovushlarni ilg‘ab oladi va ularni takrorlashga harakat qiladi.
Bola boshqa tovushlar orasidan nutqiy tovushlarni ajrata boshlaydi, ovozga qarab gapirayotgan shaxsni ajratadi, yaqinlarining ovozini, nutqini taniydi. Nutq ovozining xosligini baholay oladi (jahl bilan gapirilsa yig‘laydi, kulgili ohangga kulib javob qaytaradi, erkalatish yoki buyruq ohangidagi so‘zlarni tushuna boshlaydi). Verballashuvgacha bo‘lgan bosqich bolaning kattalar tomonidan aytilgan oddiy, sodda gaplarini tushunishi hamda passiv nutqqa kirishishi bilan yakunlanadi.
2. Bolaning aktiv nutqqa o‘tishi. Bu davr, odatda, bola umrining 2-yilida kechadi. Bolaning fonematik eshitish qobiliyati rivojlanadi. U ilk so‘zlarini, masalan, oyi, aya, opa, apa, ada, dada kabilar aytadi. So‘zlardagi ayrim tovushlarning tushirilishi va noto‘g‘ri talaffuz qilish (kel o‘rniga te, ovqat o‘rniga okat) hollari kuzatiladi. Ba’zan kattalar tomonidan aytilgan so‘zni bola qisqaroq yoki ayrim qismlarini ikki marta qaytarib, bo‘g‘inlarga ajratib talaffuz qiladi (masalan, qo‘g‘irchoq o‘rniga choq, kompot o‘rniga pot va h.k.). Bola nutqining dastlabki davrlarida takrorlanuvchi bo‘g‘inlardan iborat so‘zlarni talaffuz qilish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Shuning uchun ham kattalar aytgan ayrim bir bo‘g‘inli so‘zlarni bola ikkilantiradi (masalan, osh so‘zi o‘rniga ashsha, non so‘zi o‘rniga nanna). Ikki so‘zni bir-biriga bog‘lab ifoda hosil qilishga urinish 1,5 yoshda yuz beradi. Asta-sekin buyruq mayli o‘zlashtiriladi.
Bola nutqi rivojlanishining birinchi va ikkinchi bosqichlarida uning nutqining rivojlanishi uchun kattalar bilan bo‘ladigan muloqot muhim omil hisoblanadi. Bola va katta odam o‘rtasida emotsional kontakt vujudga keladi. Ular o‘rtasida muloqot paydo bo‘ladi va bu muloqot nutqiy elementlar bilan boyitiladi.
3. Nutqning muloqot uchun asosiy vositaga aylanishi. Bu bosqichda so‘zlovchining maqsadi, voqealarning borish jarayoni va mazmuni aniqlashadi. Bolaning lug‘at boyligi kengayib, grammatik konstruksiyalar murakkablashadi, uning talaffuzi tiniqlashadi.
Ikki yoshdan so‘ng bola so‘zlar morfemikasi va so‘z yasalish qonuniyatlariga muvofiq so‘z boyligini kengaytiradi. Ikki yarim yoshli bola nutqida ikki so‘zdan iborat sodda so‘z birikmalari (bular ko‘proq fe’liy birikmalar bo‘ladi) ifodalana boshlaydi. Bola birlik va ko‘plikni farqlash hamda qo‘llash, ba’zi kelishik qo‘shimchalarini ifodalashni o‘rganadi. Uch yoshdan so‘ng bola sodda gaplarni, keyin esa murakkab gaplarni nutqida qo‘llay boshlaydi. Nutqiy rivojlanishi me’yorda kechgan bola uch yoshni to‘ldirish arafasida taxminan 1000 ta so‘zni bilsa, 6-7 yoshlarda uning so‘z boyligi 3000-4000 ta so‘zdan tashkil topadi.
Nutqning grammatik qurilishi bolalarda uch yoshning boshlarida shakllana boshlaydi. Bola maktab yoshiga yetar chog‘ida deyarli barcha so‘z yasash, so‘z o‘zgartish ko‘nikmalarini hosil qiladi. O‘zaro bog‘langan, grammatik shakllangan kontekstli nutq paydo bo‘ladi. Maktab davrida bola ta’lim jarayoni orqali nutqqa ongli ravishda egalik qila boshlaydi. Yozma nutq va o‘qish ko‘nikmalari shakllanadi. Bu esa nutqning leksik, grammatik, stilistik tomonlarini boyishiga, og‘zaki va yozma nutqning takomillashuviga olib keladi.
Bolalar nutqidagi o‘ziga xos hodisalardan biri egosentrik nutqdir. O‘z genezisiga ko‘ra egosentrik nutq maktab yoshigacha bo‘lgan bolaning o‘yin yoki boshqa mashg‘ulotlar jarayonida o‘zi bilan gaplashishidan shakllanadi. Bolaning bu nutqi suhbatdoshining bor-yo‘qligidan qat’iy nazar, amalga oshadi. Jan Piaje mazkur hodisaga xos ikki holatni ajratib ko‘rsatadi:
1) suhbatdoshsiz nutq (kommunikatsiyaga qaratilmagan nutq)
2) suhbatdosh fikri inobatga olinmaydigan, bolaning o‘z nuqtayi nazariga asoslangan nutq.
J.Piajega ko‘ra, 3-4 yoshdagi bola nutqining 40%ni egosentrik nutq tashkil qiladi. Bola maktab yoshiga yetganda, bu nutq asta-sekin yo‘qoladi.
Umuman, bola nutqining shakllanishi 3-11 yoshgacha bo‘lgan davrlarni qamrab oladi. Bolaning nutqi aynan ana shu davrlarda shakllanib, individual nutqning asosiy ko‘rsatkichlarini hosil qila boshlaydi.
Shunday qilib, shaxsning psixik rivojlanishi ijtimoiy rivojlanishdir. Shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni mazkur jamiyat madaniyatining o‘zlashtirilishidir. Tilni o‘zlashtirish shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi jarayonidagi hal qiluvchi omildir. Til bolaning ongiga jamoaning ijtimoiy tajribasi doirasida kirib boradi va bu ijtimoiylashuv natijalarini to‘plash vositasi sanaladi


Nazorat uchun savollar:
1 Hayvonlar tilining inson nutqidan farqlari qanday?
2 Nutq ontogenezining ahamiyati qanday?
3 Bolalar nutqining rivojlanish bosqichlari nechta?