Psixologik tatqiqotning asosiy metodlari?

60-61-62.Subyektiv usullari?(kuzatish, so’rov, o’z-o’zinin kuzatish)

Kuzatish – psixika tashqi alomatlarini oldindan belgilangan, tizimli, maqsadga muvofiq va qayd etilgan holatda qabul qilishdan iborat bo’lgan metod. Bu metod ilmiyligining asosiy sharti bo’lib uning obyektivligi, ya’ni, qayta kuzatuv yoki tadqiqotning boshqa usullarini, masalan, eksperimentlarni qo’llagan holda nazorat olib borish imkoniyati xizmat qiladi. Kuzatish bir necha xil: standartlashtirilgan (belgilangan dasturga qat’iyan mos ravishda o’tkazilgan), erkin (oldindan o’rnatilgan chegaralarga ega bo’lmagan), kiritilgan (tadqiqotchi o’zi kuzatayotgan jarayonning bevosita ishtirokchisiga aylanadi), yashirin bo’ladi.

O’tkazilish joyiga asosan kuzatishlar dala¹² va laboratoriya kuzatishlariga bo’linadi. Dala kuzatishlari tabiiy sharoitlarda, laboratoriya kuzatishlari esa sun’iy, ya’ni, oldindan yaratilgan sharoitlarda o’tkaziladi.

Olib borish muntazamligiga ko’ra kuzatishlar tizimli (ma’lum vaqt davomida obyektni o’rganish uchun ishlab chiqilgan reja bo’yicha) va tizimsiz (noma’lum vaqt davomida rejaga asoslanmagan) bo’ladi.

O’rganilayotgan hodisaning o’tkazilish davomiyligi, vazifalari va ko’lamiga ko’ra kuzatishlar qisqa vaqtli (farazlarni ifodalash yoki boshqa metodlar yordamida olingan ma’lumotlarni nazorat qilish va to’ldirish uchun tadqiqotning boshlang’ich bosqichida o’tkaziladi) va, uzoq oylar va yillar davomida keng ko’lamli yoki murakkab tuzilmali ijtimoiy jarayonlarning kechishini kuzatishga xizmat qiluvchi uzoq vaqtli kuzatishlarga bo’linadi¹³.

Kuzatish metodini qo’llash uchun quyidagi shartlar qo’yiladi:

- sinaluvchining hulq-atvori uning ko’pgina ko’rinishlari va turli vaziyatlarda har tomonlama baholanishi lozim;

- kuzatuvchi sinaluvchi bilan juda ko’p vaqt birga bo’lishi kerak (kamida 2-3 oy davomida). Seanslar haftasiga 3-4 marta o’tkazilishi kerak, ularning davomiyligi kuzatish maqsadidan kelib chiqib o’rnatiladi;

- kuzatish jarayoni boshlanmasdan avval sinaluvchi hulq-atvorining qayd etiladigan xususiyatlari aniqlab olinishi, va xulq-atvorning bunday belgilari bilan tadqiqotchi bu metodni qo’llagan holda baholamoqchi bo’lgan psixologik xususiyatlar o’rtasidagi aloqa oldindan o’rnatilishi kerak;

- tadqiqotchi avvaldan kuzatish olib borish mashqini olgan bo’lishi zarur;

- muammoni xolisona hal etish maqsadida sinaluvchi va tadqiqotchi o’rtasidagi rolli munosabatlarga yo’l qo’ymaslik kerak;

- sinaluvchi bir vaqtning o’zida kamida 10 ta ruhshunos kuzatuvida bo’lishi va olingan baho har bir ruhshunos belgilagan balldan o’rtachasini tashkil etgan bo’lishi kerak.

Barcha ruhshunoslar bir-biriga bog’langan bo’lmasliga zarur. Bunday holat natijalar samarasini oshiradi (baholash metodi).