Psixologik tatqiqotning asosiy metodlari?

57.1950-1965-yillarda psixologiya masalalari?

1950-yillarda psixologiya fanining rivojlanishida I.P. Pavlovning fiziologiya sohasida olib borgan ilmiy tekshirishlariga katta ye’tibor berildi. Chunki psixik jarayon va xususiyatalarni ilmiy jihatdan o’rganish, uning fiziologik mexanizmini o’rganishni taqozo qilar yedi. Bu o’rinda I.P. Pavlovning oliy nerv faoliyati, uning xususiyat va qonuniyatlari haqidagi ta’limoti muhim ahamiyatga yega yedi. Lekin bu davrda Pavlov ta’limotini ba’zi flziolog va psixologlar mexanistik ta’limot deb hisoblar yedilar. Haqiqatdan ham Pavlovning ba’zi shogirdlari va izdoshlari mexanistik qarashlarga berilib, psixik hodisalarni fiziologik hodisalardan iborat deb, psixologiyani oliy nerv faoliyati fiziologiyasiga tenglashtirib qo’ydilar. Bunday qarashlar izlanishlari olamshumul ahamiyatga yega bo’lgan psixologlar tomonidan tanqid qilindi va qoralandi.

I.P. Pavlov psixik hodisalarning, jarayon va xususiyat laming nerv-fiziologik mexanizmi oliy nerv faoliyati bilan bog’liqligini asoslab berdi.

O’sha vaqtlarda butunittifoq Fanlar Akademiyasi va Tibbiyot (medisina) Fanlar Akademiyasi sessiyalarida Pavlovning oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotini psixologiyaga tatbiq yetish masalasi ilgari surildi va uni psixologik hodisalarni ilmiy jihatdan tushunishdagi ahamiyati yoritib berildi.

Ayniqsa, Pavlovning bosh miya po’stida yangi muvaqqat nerv bog’lanishlarining hosil bo’lishi haqidagi ta’limoti, qo’zg’alish va tormozlanish qonuniyatlari haqidagi ta’limoti psixologiya uchun juda samarali bo’ldi. Pavlovning inson bosh miyasi po’sti faoliyatidagi ikki signal sistemasi haqidagi ta’limoti ham qimmatlidir. Bu ta’limot inson ongining tafakkur va nutq singari yuksak shakllarining nerv fiziologik mexanizmlarini aniqlash imkoniyatini beradi. I.P. Pavlovning oliy nerv faoliyatining tiplari haqidagi ta’Iimoti tempenamentning nerv-fiziologik asoslarini, uning muhit va tarbiya ta’siri tufayli o’zgaruvchanligini aniqlash imkoniyatini berdi.

Psixologiyaning metodlari haqidagi masala, xususan o’z-o’zini kuzatish metodi haqidagi masala, psixologiyada metodning obektivligini qanday tushunmoq kerakligi haqidagi masala juda ham keskin qo’yildi. Metodning obektivligini faqat tashqi kuzatish, tashqi yeksperiment debgina tushunmaslik kerak, aksincha bu yana bixeviorizm va refleksoiogiyaga olib keladi.

Ikki Akademiyaning Pavlov fiziologiyasiga bag’ishlangan sessiyasidan keyin har xil psixik hodisalarning nerv-fiziologik mexanizmlarini o’rganish bo’yicha ko’plab maxsus tadqiqotlar o’tkazildi. Bu ishlar Moskva va Leningrad akademiyasining psixologiya institutida, Pedagogika Fanlari akademiyasining psixologiya institutida, shuningdek, boshqa shahariardagi oliy o’quv yurtlarining ba’zi bir kafedralarida va laboratoriyalarida o’tkazildi. Psixologiyani Pavlovning oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limoti asosida qayta tashkil qilish V.A. Artemov, T.P. Yegorov, A.V. Zaporojes, P.I. Ivanovlarning psixologiyadan o’quv qo’llanmalarida ham o’z aksini topgan. Mana shularga binoan o’rta va oliy o’quv yurtlarida psixologiyani o’qitish ishlari ham qayta tashkil qilina boshladi.

1962-yili Fanlar Akademiyasining huzurida oliy nerv faoliyati va psixologiyaning falsafiy masalalari bo’yicha Butun Ittifoq kengashi o’tkazildi, Bu kengashda I.P. Pavlov ta’limoti psixik jarayonlarning nerv-fiziologik asosi yekanligi yana bir marta asosli ravishda tasdiqlandi va uning tadqiqotlari yuksak darajada tashkil topgan materiyaning — miyaning mahsuli bo’lgan psixika haqidagi ta’minotni tasdiqladi.

Keyingi yillarda fiziologlar tomonidan inson psixikasidagi ayrim hodisalarni tushuntirish uchun katta ahamiyatga yega bo’lgan ishlar qilindi. Masalan, akad. P.K. Anoxin 1932-yildayoq boshlagan teskari afferentasiya (teskari bog’lanish) ning ahamiyatini aniqladi.

Reflektor jarayonlar organizmning faqat javob harakati bilangina tugallanib qolmas yekan. Organizmning har bir javob harakati miya po’stiga markazga intiluvchi teskari (afferent) impuls yuborib turadi, bu impuis javob harakatning natijasidan miya po’stiga signal berib turar yekan. Shu refleksning strukturasi yoy shaklida yemas, balki halqa shaklida yekan, deb hisoblashga asos beradi. Demak, refleksning teskari bog’lanishni amalga oshiradigan yana 4-qismi (orqaga qaytaruvchi krani) ham bor yekan. Teskari afferentasiya haqidagi bu ta’limot «oldindan aks yettirish» (javob harakatni maqsadga muvofiq qilishni bilish) deb atalgan hodisaga bog’langan tekshirishlar o’tkazishga imkoniyat berdi. Anoxinning shu tadqiqoti maqsadga muvofiq yo’naltirilgan xatti-harakatiarning fiziologik asosini ochib beradi.

Bir qancha psixik hodisalarni tushuntirish uchun Bernshteynning organizmning biologik faolligi masalasi sohasidagi tekshirishlari muhim ahamiyatga yegadir. Bu tekshirishlarning ma’lumotlariga qaraganda organizm muhitga moslashmaydi, balki shu muhitda paydo bo’lgan to’siqlarni bartaraf qilishga «tirishadi» maqsadga yerishmoq uchun kurashadi.

A.R. Nuriyaning bosh miya po’stida psixik funksiyalarning lokalizasiyalashuvi haqidagi ishlari psixik faoliyatning fiziologik asoslarini tekshirishga qo’shilgan qimmatli hissadir.

Shaxs va ongning ba’zi funksiyalari masalalari. Psixologlarining tekshirishlarida shaxs va shaxsning yoshga qarab rivojlanishi masalalari katta o’rin yegallaydi. 1956-yili (mayiyun) Leningradda shaxs psixologiyasi bo’yicha Butun Ittifoq kengashi o’tkazildi. Dokladlarda kishi shaxsini tarbiyalash va shakllantirish masalalariga muhim ye’tibor berildi. Hozirgi vaqtda shaxs tushunchasini aniqlashga, uning yeng muhim belgilarini: ijtimoiyligi, ongliligi, o’z-o’zini anglashni tahlil qilishga bag’ishlangan qimmatbaho asarlar oz yemas. Shaxsning yehtiyojlariga xos xususiyatlariga, uning ongli va ijodiy faolligiga, yangi jamiyat qurish davrida uning maslak, ideallari, dunyoqarashi va ye’tiqodlarining yo’nalishiga katta ye’tibor berilmoqda.

Shaxsning turli yoshda qanday rivojlanishi, uning individual xususiyatlari, xarakteri, qobiliyatlari hamda qiziqishlari masalasi inson psixikasi va ongi taraqqiyotiga old umumiy muammoning muhim tarkibiy qismidir.

Psixologlar ongning individual taraqqiyotini shaxs sifatida o’sayotgan odamning barcha tomonlaridagi, barcha psixik jarayonlaridagi sifat jihatdan o’zgarishdir, deb qaraydi. Bu o’zgarish — o’sish organizmning rivojlanish qonuniyatlari va kishilarning turmush sharoitlari tufayli, ijtimoiy muhit hamda ta’lim-tarbiya ta’sirida ro’y beradi. Ijtimoiy muhit, ta’lim va tarbiyaning ta’siri har bir insonning rivojlanishida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Biroq shu narsani ta’kidlamoq kerakki, bu rivojlanish rivojlanayotgan subekt o’zi hayot jarayonida faol ishtirok yetgan taqdirdagina ahamiyatga yega bo’ladi.

Keyingi yillar mobaynida psixologiya va pedagogikada «Ta’lim va aqliy rivojlanish» muammosi, ayniqsa, faollashdi. Bu masalaning hal yetilishi maktablardagi ta’lim jarayonida o’tkazilayotgan yeksperimentlarga asoslanmoqda.

Rivojlanishning o’zini qanday tushunishdan qat’i nazar, tadqiqotchilarning hammasi ta’limning hal qiluvchi roli sharoitida ta’lim va tarbiyaning bir-biri bilan bog’lanligini ye’tirof yetadilar.

Psihologlar alohida psixjk funksiyalar va jarayonlani io’rganish sohasida, xususan, sezgi, idrok, xotira, tafakkur sohasida ko’p ishlar qildilar. Ye.G. Ananev, A.V. Zaporojes, N.A. Leontev va boshqalar olib boradigan sezgi va idrok sohasidagi tekshirishlar asosan bu jarayonlarning reseptiv tomonlariga qaratilgan. Tekshirishlar shuni ko’rsatdiki, ko’ruv, yeshituv, teri sezgilari, shuningdek, sezgi va idrokning boshqa turlari faqat markazga intiluvchi jarayonning, faqat refleks boshlang’ich zvenosininggina mahsuli yemas. Ular markazdan qochuvchi jarayonlarni ham, subektning faolligini aks yettiradigan qidiruv, sinov reaksiyalarini ham qamrab oladi. Bularning barchasi alohida, perseptiv harakatlar bo’lib, ular ichki psixik jarayonlar bilan birga, tashqi, birinchi navbatda, ozmi-ko’pmi yorqin ifodalangan harakat komponentlarini ham o’ziga qamrab oladi.

Xotira sohasida xotiraning mahsuldorligi yesda olib qolish faoliyatining nimaga qaratilganiga bog’liq yekanligi masalasi keng o’rganilgan. Yaxshi yesda qoldirishda qaytadan tiklash (yesga tushirish) va boshqa psixik jarayonlarning roli aniqlangan. A. A. Smirnov va P. I. Zinchenkoning asarlarida yesda qoldirish maxsus xildagi ichki psixik faoliyat sifatida aniqlangan. Bu faoliyatning strukturasi ochilgan, turli yesda olib qolish usullarining xarakteristika, uning tarkibiga kiruvchi bar xil mnemonik harakatlarning alohida zvenolarning xarakteristikasi berilgan. Yesda qoldirish jarayonida ishtirok yetadigan tafakkur jarayonlariga alohida ye’tibor berilgan.