Psixologiya tarixi

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI 3-KURS SIRTQI TA’LIM 421-GURUH TALABASI QO‘LDOSHEVA LOBARINING “PSIXOLOGIYA TARIXI” FANIDAN TAYYORLAGAN MUSTAQIL ISHI.


PSIXOLOGIK BILIMLARNING O’RTA ASRLARDA VA UYG’ONISH DAVRIDA RIVOJLANISHI.

Psixologik bilimlarning o’rta asrlarda va uyg’onish davrida qanday yuzaga kelishi jarayonlarini batafsil o’rganib, hozirda ilmiy izlanishlar asosida haosil bo’layotgan psixologik bilimlar darajasi bilan solishtirish orqali keng asosda o’rganib fanga tadqiq etish jarayonlarini o’rganib o’tish lozimdir.

X-XII asrda qator Evropa davlatlarida fan taraqqiyoti asosan to’xtab qolgan edi. Bunga sabab esa bu davrda jahon davrlarida ichida dinning taqsimlanishi, bunda yana IX-X asrda o’rta Osiyo va Arab davlatlarida musulmon dinining hukmron bo’lishi, Evropa davlatlarida esa xristianlikning katologik, iua dinlarining vujudga kelishi bu dinlar orasidagi o’z mavqeini kuchaytirish va kengroq tarqati uchun olib borgan qarashlaridir.
Din yo’llanmalariga mos bo’lmagan har qanday dunyoqarash qabul qilinmas edi. Bularga, ya’ni unga qarshi chiqqanlar esa jazolanar edi.Ilm-fan taraqqiyoti bunda skelostika yuzaga keladi. Evropada ilm-fan to’xtagan paytda,xuddi shu davrda arab davlatlarida ilm-fan taraqqiyoti o’zining eng yuqori nuqtasiga etdi.

Uyg’onish davrining asoschilaridan rus olimasi Antonina Nikolaevna Jdanning fikricha: «O’rta Osiyo mutafakkirlari va arab mutafakkirlari bo’lmaganda Evropadagi va butun jahondagi fan taraqqiyoti mutlaqo yo’q bo’lib ketar edi» deb ta’riflaydi.

Evropada buyuk invenzatsiya davrida ilm-fanga taaluqli bo’lmagan hamma asarlar yondirilib yuboriladi. Me’morchilik va madaniyatga xos bo’lmagan madaniy obidalarning hammasi vayron etiladi.
Xuddi shu davrda O’rta osiyo allomalari Al Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy va arab allomalaridan Usmon Rushib va boshqalar antik falsafa yuzaga kelgan bilimlarni, yunon faylasuflarining ishlarini va Evropadagi qator olimlarning ilmiy ishlarini o’zlarida saqlab qoladi. Natijada bularning ta’sirida fan taraqqiyoti tezlashtirishdagi asarlarni yaratdi.
O’rta asrlarda Evropada XI-XII asrgacha bironta ham ilmiy asar yaratilmagan, deganlari notug’ri bo’lar edi.CHunki bu davrda ilmiy dunyoqarash chuqur yo’nalishda bo’lsa ham, qator dunyoqarashlar yuzaga keldi. Bu davrda shaxs tushunchasi bo’yicha mistik dunyoqarashlar Boyltsi, F.Akvinskiy , Dunskat, R.Bekon, Avgustin kabi yetuk insonlar diniy dunyoqarash bo’yicha fandagi qator vazifalarni hal etishga qaratilgan, ko’zga ko’ringan vakillardan biri F.Akvinskiy 1226-1274 yil, u yuqori lavozimdagi «dindor» bo’lib katolittsizm g’oyalarini fanga olib kirgan va diniy nuqtai nazardan jon haqidagi ta’limotni hal qilishga qartilgan. Uning fikricha jon va ta’na alohida-alohida xususiyatlarga ega. Ruh tanani harakatga keltiradi.SHuning uchun har xil ko’rinishdagi ruhlar mavjud.
Masalan: o’simlik, hayvon, bunan tashqari Akvinskiy insonning ruhi faqat Allohga bo’ysunadi, bilish faoliyati yoki bilish jarayonlari faqat Alloh tomonidan belgilanadi degan tushunchani ilgari surgan. Uning qarashlari falsafada naminazilm oqimini vujudga keltirdi.
Undan so’ng Dum SkotvaOkanlar inson idrokini, uning ya’ni uning aqlidan yuqori turadi deydi. Okanning dunyoqarashi bo’yicha «Okan ustarasi» nomini oldi va har xil hodisalar yuzaga kelishinining printsiplarini yaratishni harakat qildi. Bundash tashqari XSH asrlarda Ekxart jon haqidagi ta’limotda metitizmni yuzaga keltirdi. Bu olimlardan so’ng yangi oqimga nazar tashlaan olimlardan Rodjer Bekon hisoblanadi. X1U asrga kelib qator olimlar:
Kopernik, Kepler, Bruno, Galileolar mexanika, astanomiya va matematika sohasida yangi zamon faniga asos soldi. SHu asrda A.Vasiliy inson tanasining tuzilishi haqida asar yaratdi. Va Galen anatomiyasini fandan siqib chiqardi.Lengel Served esa «Kichik qon aylanishi doirasi» haqidagi ta’limotni yaratadi.
Nemis olimlari R.Glklenius.O.Kosmonlar 1590 yilda fanga «Psixologiya» terminini kiritdi.R.Bekon tonidan yangi g’oyalarning shakllanishi bo’ldi.
O’rta asrlarda yuzaga kelgan psixologik bilimlar, psixologlar olib borgan ilmiy ishlar natijalari Uyg’onish davrining o’ziga xos ilmiy tajribalarini o’zaro psixologiyaga ta’siri, shuningdek hozirdagi bu ishlarni qay yo’sinda o’rganish yo’llari, usullarining fanga talqinini ochib berish orqali bilim ko’nikmalarini oshirish.


Tayanch tushunchalar:
Sxolostika - o’rta asr feodal jamiyatidagi diniy feodalistik falsafa.
Nominalizm - idealistik falsafaning umumiy nomi.