"psixologiya"

Seskanuvchanlik va tropizmlar
Biz yuqorida ko’rib o’tgan seskanuvchanlik o’simliklardan tortib 
hayvonlargacha mavjud. Seskanuvchanlik tirik organizmlarning biologik 
ahamiyatga ega bo’lgan (biotik) ta’sirlarga javob qaytarish qobiliyatidir. 
Sodda, bir xo’jayrali tirik organizmlardayoq elementar seskanuvchanlik 
xususiyati bo’lib, ular tashqi muhit ta’siriga harakat bilan javob qaytaradilar. 
Biotik faktorlarga maxsus harakatlar bilan javob qilish usullariga tropizm yoki 
taksislar deb ataladi. Tropizmlar har xil bo’ladi: fototropizm - tirik 
organizmning yorug’lik ta’siri ostida harakatga kelishi; termotropizm - tirik 
organizmning issiqlik ta’siri ostida harakatga kelishga moyilligi; xemotropizm - 
tirik organizmning ma’lum fizik-ximiyaviy muhitni tanlab olishga bo’lgan 
moyilligi; topotropizm - tirik organizmning mexanik qo’zg’atuvchi ta’siri ostida 
harakatga kelishi va x. k. O’simliklar olamida aks ettirishning biologik shakli 
faqatgina tropizmlardan iborat. 
Hayvonlarda ta’sirlanishning yangi turi - sezuvchanlik yuzaga kelgan. 
Seskanuvchanlikdan sezuvchanlikka o’tish boshqacha hayot tarixi bilan 
bog’liqdir. A. N. Leontyevning gipotezasiga ko’ra, sezuvchanlik "genetik 
jihatdan qaraganda, muhitning organizmni boshqa ta’surotlar bilan bog’lovchi, 
organizmni muhitda mo’ljal olishga yerdam beruvchi, signallik vazifasini 
o’tovchi ta’sirlarga javob ta’siridan bo’lak narsa emas".
4
Yuksak tashkil topgan 
hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi, sezgi organlari (a’zolari) tarkib topadi.
Narsalarning aslida befarq, ya’ni organik ehtiyojlarni qondirmaydigan belgilari 
(hidlari, shakllari, ranglari) signallik ahamiyatiga ega bo’ladi. Shu sababdan 
hatto eng sodda hayvon ham ma’lum sharoitda faqat biotik qo’zg’atuvchilarga 
emas, balki ayni shu konkret vaziyatda biotik qo’zg’atuvchining paydo 
bo’lganidan signal beruvchi abiotik, indifferent qo’zg’atuvchilarga ham javob 
bera boshlashi mumkin. Yashash usulining o’zgarishi bilan ko’p xo’jayrali 
organizmlarda tanalarining tuzilishi ham murakkablashib boradi, ma’lum 
turdagilarni aks ettiruvchi maxsus organlar - sezgi organlari rivojlanadi, aks 
ettirish shakllari ham anchagina murakablashadi.
Nerv sistemasi taraqqiyoti sezgi nerv sistemasi taraqqiyoti, sezgi 
organlarning taraqqiyoti shu bilan birga hayvonlarning hayot kechirishi tarziga 
4
Leont’ev А.N. Problemi razvitiya psixiki .-М., МGU,2000. s. 56 b 

---

15 
moslashuvchanlik, ijro qiluvchanlik bilan birga, axborot olish jarayonida 
bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan mustahkam bog’langandir.
Hayvonlar olamida aks ettirishning turli xildagi barcha shakllari orasidagi 
umumiylik va ularning hatti-harakatlarining mexanizmlarini hisobga olgan 
xolda hayvonlarning instinktiv harakatlari, ko’nikmalar va aqliy (intellektual) 
hatti-harakatlari farqlanadi. Instinktlar. Instinktlar hayvonlar hatti-
harakatlarining murakkab, tug’ma shaklidir. Masalan: qushlarning in yasashda 
cho’p, loy tanlashi, o’rgimchaklarning to’qish san’ati. Asalari o’z kataklarida 
go’yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan ko’radi. Bundan tashqari 
asalarilarda bir-birini xabar berish qobiliyati mavjud. Instinktlar bir qator 
moslashuv harakatlari tizmasidan iborat. Bir harakatning tugallanishi boshqa 
harakatni vujudga keltiradi. Instinktiv harakatlar yuzaki kuzatganda o’zining 
"maqsadga muvofiqliligi" bilan kishini hayratda qoldiradi. Biroq bu "maqsadga 
muvofiq hatti-harakatlarda maqsadni anglashni uchratmaymiz. Instinktlar 
ma’lum tashqi qo’zg’atuvchi(lar)ning ta’sir ko’rsatishiga javob tariqasida 
yuzaga keladi. Instinktiv hatti-harakat deyarli o’zgarmaydi, lekin bu 
harakatning bironta muhim qismi o’zgarib qolsa, u har gal maqsadga 
muvofiqligini yo’qotadi. Masalan, agar asalarilarning asal saqlash uchun 
yasalgan uyalarini orqa tomonidan qirqib qo’yilsa (ya’ni tagi teshib qo’yilsa), 
bunday holda asalari ma’lum miqdordagi asalni tagi teshik uyaga solib, garchi 
asal uyaning tagidan allaqachon oqib ketgan bo’lsa ham, uyaning og’zini ustki 
tomondan mum bilan berkitib quya beradi. Harakatlarning instinktiv shakllari 
faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofiqdirlar. Shuni qayd qilib qilib 
o’tish kerakki, garchi ma’lum instinktlar bir turdagi barcha organizmlarga xos 
bo’lsa ham, lekin ularni amalga oshirish alohida organizmlarda biroz 
boshqacharoq bo’ladi. Instinktiv hatti-harakatlarning ana shunday nisbatan har 
xil tarzda amalga oshirilishi yashash sharoiti keskin o’zgargan xolda 
organizmlar turining saqlanib qolishiga imkon beradi.