Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

17.2. 0 ‘spirinlik davrida yetakchi faoliyat
D .B .E lk o n in n in g va A .N .L e o n te v n in g t a ’k idlashicha, o'quv 
kasbiy faoliyat o 's p ir in lik davrida yetakchi faoliyat h iso blanad i.
D .I .F e ld s h te y n n in g fik ric h a , o 's p irin lik d avrida o'qish va m e h n a t 
asosiy faoliyat turlari sifatida s h a x sn in g taraq q iyotini belgilaydi. 
B oshqa psixologlar esa kasbiy o 'z - o 'z i n i belgilashni ilk o 's p ir i n ­
lik d avrida yetakchi faoliyat sifatida ko'rsatadilar. I.V.Dubrovina 
bu holatga a n iq lik kiritadi, m ak ta b n i tu g a tg a n p a y td a kasbiy o 'z-
380

---

o ‘zini belgilash h a q id a gapirish e rta , c h u n k i u n d a faqat istak, ha- 
q iq atd a a m a lg a o s h m a g a n kelajak rejalar m avjud b o ‘ladi.
Ilk 
o ‘s p ir in la r
s h a x sin in g
tara q q iy otida
ijtimoiy 
foyda­
li m e h n a t n i n g roli katta. Ilk o ‘s p ir in la r m e h n a ti faqat o ‘zi- 
n in g m o d d iy natija berishi t o m o n i b ila n g in a m u h im em as. Bu 
y o s h d a g ila rn in g m e h n a t in i to 'g 'ri tash k il etish sh a x sn in g kollek- 
tivizm , u m u m foydasi u c h u n q ilin a d ig a n m e h n a tg a m u h a b b a t, 
tashabbu sk o rlik , m aq sa d g a in tilu v c h a n lik , in tiz o m lilik , q a t ’iyatli- 
lik singari sifatlarini tarkib to p tirish g a y o rd a m beradi. 0 ‘quvchi- 
lar u m u m iy m e h n a t d a q a tn a s h a r ek a n la r, m e h n a t n i va m e h n a t 
k ish ilarin i h u r m a tla s h tu y g 'u sin i hosil qiladilar, u la r d a m e h n a t 
qilish ehtiyoji va istagi paydo b o ‘ladi.
M e h n a t ja r a y o n id a o 'q u v c h ila rd a yangi tuy g‘u la r — o ‘z 
m e h n a tid a n q u von ish, yara tilg a n n a rs a bilan faxrlanish tuyg'usi, 
ko‘p k u c h - g ‘ayrat s a rf la g a n d a n keyin e rish ilg a n g ‘a la b a d a n qa- 
noat hosil qilish tuyg'usi vujudga keladi. A n a shu yangi q u v o n c h - 
li em otsiya o ‘q u v c h in i y a n a bir m a r ta bu tu y g 'u la rn i b o s h d a n ke- 
c h irish u c h u n t a g 'in m e h n a t vaziyatiga jalb qiladi. M e h n a t n i n g
ijtimoiy a h a m iy ati va u n in g natijalariga ijtimoiy b a h o berish — 
o ‘q u v c h in i m e h n a tg a psixologik j i h a t d a n ta y y o rla s h n in g z a r u r to - 
m o n la r id a n biridir.
J a m o a d a m e h n a t qilishd a u n in g tarbiyaviy a h a m iy ati k u c h ­
li b o ‘ladi. Jam oav iy m e h n a t, o ‘z aro m e h n a t m a s ’uliyati ilk o ‘spi- 
rin shaxsini tark ib to p tiris h d a katta rol o'y nayd i. J a m o a b o ‘lib 
m e h n a t qilish o ‘q u v c h ila rn in g m e h n a t d a h a m k o r lik va o 'z a ro
y o rd am ko‘rsatish tajribasini, b ir-b irlarin i n a z o ra t qilish tajribasi- 
ni hosil qilishlariga im k o n beradi, m e h n a t n in g u m u m i y natijala- 
rid an shaxsiy m a n f a a td o r lik n i, o ‘z x a tti- h a ra k a tla rin i j a m o a m a n -
faatlariga b o 'y s u n d ir is h o d a tin i tark ib to p tira d i. Ilk o ‘sp irin lik
yoshi — m e h n a t h a yotida o ‘z - o ‘zini a n iq la b olish yoshi b o ‘lib, bu 
vaq td a o'quvchi o ‘z in in g m e h n a td a g i iste’d o d in i jiddiy ravishda 
izlay boshlaydi, u n d a o ‘z in in g kelajakdagi k asbini belgilab olish 
intilishi paydo b o 'ladi. O 's m ir la r d a n farqli ravishda ilk o 's p ir in la r
kasbni o 'ylab tanlayd ilar, n i m a u c h u n shu kasbni t a n la g a n lik la -
381

---

rini asoslab beradilar. U l a r n i n g k o ‘plari o 'z la r in in g individual 
jis m o n iy va psixik x u su siy atlarin i b iro r kasb kishisiga q o 'y ila d i- 
g a n tala b la r bilan ta q q o s la m o q c h i b o i a d i la r . B u n in g natijasida 
ilk o 's p ir in la r a m a liy j i h a t d a n m asa lag a y aqin lashib q o la d ila r va 
o 'z qiziqishlari h a m d a im k o n iy a tla rin i hisobga olib, haqiqiy kasb- 
larn i tilga ola boshlaydilar.
M in g - m in g la b kasblar bor, lekin m u ay ya n m e h n a t tu rig a i n ­
dividual m oyillik b ila n ung a b o 'lg an qobiliyat va u n i n g ijtimoiy 
a h a m iy a tig a y u q o ri b a h o berish birga q o'sh ilib ketgan va q td a g in a
c h in y u r a k d a n ta n l a n g a n kasb g in a kishiga m a ’naviy qo n iq ish va 
ja m iy a tg a foyda keltiradi. Ilk o 's p ir in la r u ch u n xarakterli xu susi­
yat — kasblarga keskin ta n la b m u n o s a b a td a bo'lishdir. U la r ay­
rim kasblarni y u k s a k baholaydilar, o 'q u v c h ila rn in g ko'z o 'n g id a
bu k a s b la rn in g ijtimoiy mavqei ulug'dir. Boshqa k a s b la rn in g ijti­
m oiy mavqei juda past.
Kasbiy 
n iy a tla r n in g
barq arorlig ini 
o 'rg an ish
y u z a sid a n
N .I.K rilo v o 'tk a z g a n tek shirish sh u n i ko'rsatdiki, h a tto o 'z ni- 
yatlarin i a m a lg a o sh irib, oliy o 'quv y urtig a kirgan ta la b a la r orasi- 
da h a m ko'plari o 'z la r in in g k im b o 'lis h la r in i o xirigach a hal qil- 
m ag anlar. B unga sabab y o sh larn i m a z k u r oliy o 'q uv y u rtig a olib 
kelgan kasb h a qidagi ta sa v v u r b ilan bu k a sb n in g haqiqiy, a m a ­
liy m a z m u n i o 'rta sid a g i nom uvofiqlikdir. O 'z i n in g kasb ta n la s h
b o 'y ic h a t a q d ir in i ta s o d ifa n hal etish m u ra k k a b k e c h in m a la rg a , 
ta n la g a n kasbi so h a sid a ik kilan ish la rg a , o g 'ir ichki n izo la rg a olib 
kelishi m u m k i n . Bu esa yigit va q izla r u c h u n h a m , ja m iy a t uch u n
h a m katta z a ra r keltiradi.
Kasb ta n la s h n i m a n i n g t a ’siri o stid a ro'y beradi? B u n d a y ta n -
la s h n in g m otivlari nim a ?
K o 'p d a n k o 'p m a te ria lla r m a k ta b o 'q u v c h ila rid a o 'z la r in in g
kelajakdagi kasblariga qiziqishni tarbiy alash d a m a k ta b va o'qituv- 
c h il a r n i n g m a ’lum d a ra jad a rol o 'y n a s h in i ko'rsatadi. Bir q a n c h a
ta d q iq o tla rn in g b ergan m a ’lum o tlariga q a ra g a n d a , so 'ra b chiqil- 
gan o 'q u v c h ila rn in g 4 0 —50% kelajakdagi kasbni ta n la s h g a biror 
o'q u v p re d m e tig a bo'lg an qiziqishlari sabab b o 'lg an lig in i a yta-
382

---

di. K o 'p g in a o 'q u v c h ila r xalq xo‘jaligi u c h u n z a r u r b o'lg an kasb- 
larni tanlayd ilar, b u n g a V atan ga foyda keltirish istagini sabab 
qilib ko‘rsatadilar, lekin bu k asblarni o ‘z la r in in g individual xu- 
susiyatlariga, q o biliyatlariga m uvofiq keladi, deb hisoblam aydilar. 
Ilk o ‘s p ir in la r n in g ko'pchiligi kasb tan la sh g a m otiv qilib o ‘z q o - 
biliyatlarini k o'rsatadilar. K o 'p o 'q u v c h ila r esa oilaviy a n ’a n a - 
l a rn in g m avju dlig in i, m o d d iy -m a ish iy t a ’m in l a n g a n l ik sababini, 
d o ‘stlar va o 'r to q la r id a n n a m u n a o lg anligini m otiv qilib k o'rsa- 
tib o 'tad ilar. Ayrim ho llard a ish joyi yoki oliy o ‘quv y u r ti n in g ya- 
shash joyiga yaqinligi va b o s h q a la r motiv boMgan.
Ilk o 's p ir i n la r n in g q iziq ish la rin i x a ra k terlag a n d a avvalo shuni 
aytish kerakki, yigit va qizlar o d a td a xuddi shu yoshda biror fanga, 
bilim ta rm o g 'ig a , faoliyat sohasiga b o l g a n o 'z la r in i n g q a t ’iy spet- 
sifik q iziq ish larin i belgilab oladilar. Ilk o 's p irin yoshidagi b u n ­
day qiziqish sh a x sn in g bilish-professional y o 'n a lis h in in g tarkib 
to pishiga olib keladi, yigit yoki q iz n in g m a k ta b n i t a m o m l a g a n -
da n keyin q a n d a y kasb t a n l a s h in i , hayot y o 'lin i belgilab beradi. 
A n a sh u n d a y m ax su s q iz iq is h n in g mavjudligi m u a y y a n so h a d a - 
gi b ilim la rn i kengaytirish va c h u q u rla s h tiris h g a d o im iy intilishni 
rag‘batlan tiradi: k a tta m a k ta b yoshidagi o'q u v ch i z a r u r adabiyot 
bilan aktiv ravishda t a n is h ib b o rad i, tegishli t o 'g a r a k la r d a ba- 
j o n - u dil s h u g ‘u llanadi.
Ilk o ‘s p irin lik yoshida bilishga oid q iziq ish la r to b o ra keng, 
q a t ’iy va a m a liy x a ra k te r kasb etadi. 0 ‘q u v c h ila rn in g qiziqishlari 
keng va xilm a-xil bo'lib boradi: tex n ik a g a, tabiyotga, ijtimoiy-si- 
yosiy m asalalarga, falsafiy-axloqiy m asalalarga, sp o rtg a qiziqish 
ortadi.
I n s o n n i n g hayot yo'li tu rli- tu m a n d ir . Ilk o ‘sp irin lik d a inson 
hayot y o l i n i o ‘zi tan lay digandek tuy u ladi, lekin u n in g kasb ta n - 
lashiga tarbiya, m u h it va b o s h q a la r h a m t a ’sir qiladi. K a sb -h u - 
n a r kolleji yoki litseyni b itirga nd a n so‘ng shaxsiy b o 'lm a g a n tashqi 
o m illa r n in g t a ’siri y a n a d a kuchli b o ‘ladi. V .N .S h u b k in n in g t a ’k id ­
lashicha, biz tan laydigan yo‘lla rd an b o sh q a b izlarni tanlaydigan 
yo‘llar h a m mavjud. Oliy o'quv y u r tin i tugallag an yoshlar t a ’lim ni
383

---

hayotni m a z m u n li va qiziqarli qilish vositasi sifatida h a m m a nar- 
s ad an u stun q o 'y ish ad i. Ishlaydigan yoshlar esa t a ’lim n in g m o h i- 
yatini jam iy a tga k o 'p ro q foyda keltirishda degan fikrdalar.
0 ‘s p irin la r turli kasblarni tu rlic h a baholaydilar. 17 yoshlilar 
kasblarni k o n tra st « oq-qora», m a v h u m deb baholasalar, 25 y o sh ­
lilar o 'z la r in in g hayot yo'llari bilan baholaydilar. Muvaffaqiyatli 
kasbga yo‘n a ltir is h n in g m u h im s h a rtla r id a n biri o 'q u v c h ila rn in g
m e h n a tg a to 'g 'ri m u n o s a b a td a b o 'lishi va u la r n in g faolligidir.
Kasbga y o 'n a ltirish — s h a x sn in g ijtimoiy ta q d ir in i belgilash- 
n in g tarkibiy qism idir. Kasb ta n la s h hayot m a z m u n i haqidagi 
o'ylari va shaxsiy «M en» tabiati b ilan mos kelganda m uvaffaqi­
yatli h isob lan adi.
Toshk ent to 'q im a c h i li k va yengil san o at instituti tala b ala ri- 
d a Z .T .N ish a n o v a rah b arlig ida o 'tk a z ilg a n D.X odjakulova ta d -
q iq o tlarid a s o 'ra lg a n la r n in g yarm isi y a n a shu kasbni t a n la s h la rin i 
t a ’kidlab, tasdiq javo bini b erish g an, u c h d a n bir qism ta la b a la r esa 
ik k ila n is h la rin i bayon e ti s h g a n 1. T a lab a lard a kasbiy y o 'n a lg a n lik - 
n in g sh a k lla n is h i va rivojlanishi ja ra y o n ig a faol m a q s a d g a m u- 
vofiq t a ’sir ko'rsatish u c h u n q u y id ag ila rn i tavsiya etish m u m k in :
1. Oliy o 'q u v yurtidag i t a ’lim ja r a y o n id a h a r bir ta la b a n in g
b a rq a ro r kasbiy yo 'n a lg a n lig i sh a k lla n is h ig a y o rd a m berish u c h u n
t a ’lim n in g m uvaffaqiyatini t a ’m in la y d ig a n psixologik fe n o m e n la r 
m ajm u y in i hisobga olish zarur.
2. Oliy t a ’lim d a v o m id a h a r bir talab ag a individual yo nd ashu v- 
ni a m a lg a o s h ir m o q , kasbiy y o 'n a lg a n lik im k o n iy a tla rid a n keng- 
roq foydalanish lozim.
3. T a la b a la r n in g a n c h a g in a q ism i kasbni a n g la m a y tasodi- 
fan ta n l a g a n l i k la r in i hisobga olib, oliy o'quv y u rtid a g i t a ’lim 
j a r a y o n id a t a la b a la rd a dun y on i kasb nuqtayi n a z a r id a n ko'rish- 
ni s h a k lla n tiris h g a yo 'n altirilg an tad b irla r tiz im in i tavsiya etish 
m u m k i n .