Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

Tarbiya metodlari va vositalarining psixologik mazmuni
Tarbiya vositalari sifatida tashkil etilgan va tashkil etilma- 
gan ta’sirlar tushunilib, ular yordamida bir guruh insonlar —
522

---

tarbiyachilar boshqa guruh odamlariga — tarbiyalanuvchilarga 
ma’lum psixologik sifatlar va xulq-atvor hosil qilish maqsadida 
ta’sir o‘tkazadilar. Aniq qilib aytganda, shaxsga psixologik ta’sir 
vositasida tarbiyachi tomonidan tarbiyalanuvchining shaxsiyati- 
ni o‘zgartirish uchun qollanilgan harakatlar tushuniladi. Ular 
qatoriga ta’limning barcha turlarida ishontirish, majburlash, ij­
timoiy talablar, tashqi ta’sirlarni va inson harakatlari shaklini 
o‘zgartirish bilan bogliq bolgan holatlar kiradi. Tarbiya vosita- 
lari sifatida o‘ziga xos o‘rinni kompleks, global va har taraflama 
o4kaziladigan ta’sirlar egallaydi. Ular qatoriga, masalan, psixo- 
terapiyani, ijtimoiy-psixologik treningni va boshqa psixokorreksi- 
ya turlarini ko‘rsatish mumkin.
Tarbiya vositasi bo‘lib, tarbiyachining shaxsiy namuna b o li­
shi, atrofdagi odamlarning ko‘rsatayotgan xulq-atvori, xatti-ha- 
rakati, pedagogik, badiiy, ommaviy va boshqa adabiyotlarda kel- 
tirilgan va yuqori baholangan lavhalar ham hisoblanadi. Insonga 
ta’sir etib, uning psixologiyasi va xulq-atvorini o‘zgartirishi mum­
kin bolgan har qanday narsa tarbiyaviy ta’sir ko‘rsata oladi.
Tarbiya vositalarini odamga ta’sir etish xarakteriga ko‘ra ik­
ki guruhga: bevosita va bilvosita ta’sirlarga ajratish mumkin. Bu- 
lardan birinchisi bir odamning boshqasiga bevosita ta’siri, ya’ni 
bir-biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri muloqot qilishi hisoblansa, ikkin- 
chisi, qandaydir vositalar orqali o'tkaziladigan ta’sir, ya’ni bunda 
tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o‘zaro aloqa qilmaydi (masalan, ki- 
tob o£qish va b.).
Tarbiyachi va tarbiyalanuvchining anglashi nuqtayi nazari- 
dan kelib chiqilsa, tarbiya jarayonida uning vositalarini aniq va 
mavhum turlarga bolish mumkin.
Anglangan tarbiya vositasi qollangan taqdirda tarbiyachi 
anglagan holda o‘z oldiga aniq, anglangan maqsad qo‘yadi, tarbi­
yalanuvchi u haqida biladi va uni qabul qiladi. Agar mavhum vo­
sitalar ta’siri qollanilganda sinovdagi tarbiya ta’siri anglanmagan 
holda kechadi, tarbiyachi anglab nazorat olib bora olmaydi ham­
da oldindan o‘ylangan yanglish ta’sir kelib chiqadi.
523

---

Tarbiya ta’siri qanday tarbiya obyektiga qaratilganligiga ko‘ra 
uning vositalari quyidagicha bo‘linadi: emotsional, kognitiv va 
xulqiy. Tajribada ko‘proq ular kompleks tarzda uchraydi.
Har bir ko‘rsatilgan tarbiya vositalari o‘zining kuchli va ojiz to- 
monlariga ega. Masalan, bir odamning ikkinchi bir odamga tarbi­
yaviy ta’sirining o'ziga xosligi va yutuqlari shundan iboratki, bunda 
tarbiyaning quyidagi turlari ishlatiladi: uqtirish, taqlid qilish va maj- 
burlash, o‘z navbatida bu usullar asosida ta’limning effektiv mexa- 
nizmi yotadi. Bu usul qollanilganda tar