Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

2.2. Yarim oUkazgichiarnmg o‘tkazuvchanligi
Yarim o'tkazgich harorati absolyut 0 ga yaqin bo'lganda, o'zini 
dielektrik qilib ko‘rsatadi, chunki unda elektronlar yo‘q.
Yarim o ‘tkazgichaa kuchlanish berilishi bilan unda tok paydo 
b o ‘ladi. Yarim o ‘tkazgichning ham m a qism idan atom lararo 
aloqalardan m a’lum bir elektronlar ajralib chiqa boshlaydi. Bunda 
elektronlar o ‘z yo‘lida «teshiklarni» uchratib, xuddi «sakragandek» 
bo'ladi, atomlararo aloqalar to ‘lib bora boshlaydi. Shunday qilib 
bu harakat davom etadi.
Yarim o ‘tkazgichda elektr o'tkazuvchanligi deb (ingliz. 
«intrinsic» — ichki), kristallik reshetkada nuqsoni bo'lmagan, 
kimyoviy toza yarim o ‘tkazgichlarda zaryadlarning yo'naltirilgan 
ko'chishiga aytiladi. Primes elementlari atomining tarkibiga qarab, 
yarim o'tkazgichlar elektronli va teshikli bo‘ladi.
Misol uchun, yarim o'tkazgichning kristalldagi atomni surma 
atomi bilan almashtirilsa (tashqi qatlamida 5 valentli elektron 
mavjud), surmadagi 5 valentli elektron atom 4 elektron atomi 
bilan birlashib, erkin bo ‘lib qoladi. Qancha ko‘p surmani atomi 
yarim o ‘tkazgichga yuborilsa, shuncha ko‘p erkin elektronlar paydo 
boMadi va u xususiyatlari bo ‘yicha metallga yaqin boMib qoladi.
1 1 7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

elektronlar o'tish ytfn atish i
teshiklar o'tish vo'nalishi
e
2.2.1-rasm.
Yarim o'tkazgichlarda elektronlar va teshiklar harakati.
Bunday xususiyat, boshqacha qilib aytganda, n-tipidagi yarim 
o'tkazgichlar deb ataladi (<*n» — iotinchadan negativ, ya'ni 
m anfiy). N — tip id ag i yarim o 'tk az g ic h d a to k n in g asosiy 
tashuvchilari manfiy zaryadlar — elektronlar hisoblanadi.
Yarim o ‘tkazgichga indiy 3 atomdan iborat valentli elektronlar 
kiritilsa, u aloqalami faqatgina 3 ta qo'shni atom bilan to'ldiradi va 
4 atom bilan to ‘ldirish uchun 1 ta elektron yetmaydi. Bunday holatni 
paydo bo ‘lishi, yarim o'tkazgichlarning teshikni o'tkazuvchanligi 
deyiladi yoki «p» — tipidagi yarim o‘tkazgich deb ataladi («p» — 
lotinchadan pozitiv «musbat»).