Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

U M L M IY ELEKTROTEXNIKA
1-bob.
E L E K T R T O ‘G ‘R IS ID A A SO SIY T U S H U N C H A
1.1. Elektr
Energiya holati ko‘rinishining bir turi elektr deyiladi. Energiya 
har xil ko'rinishda mavjud bo'lishi mumkin. C hunonchi, suv 
energiyasi, shamol energiyasi. Tabiatda ko'm ir, neft, o 'tin ener- 
giyasi ham bor. Bu energiya kimyoviy energiya deyiladi.
Energiya bir turdan ikkinchi boshqa bir turga o'tishi mumkin. 
Misol uchun, bug‘ energiyasini mexanik energiya orqali elektr 
mashinasi yordamida elektr energiyasiga aylantirish yoki bo‘lmasa 
suvning harakatini elektr mashinasi yordamida elektr energiyasiga 
aylantirish mumkin.
«Elektr» so'zi yunoncha «elektron» m a'nosini bildiradi. Bu 
yunon tilida yantar deb ataladi.
Eramizdan oldingi VII asrda yunonlar musbat va manfiy jismlar 
bir-biriga tortilishi va bir xil zaryadlar bir-biridan qochishini 
aniqlaganlar. 1.1.1 —1 1 .2-rasmlarda elektr zaryadlarining o'zaro 
ta'sir kuchlari ko'rsatilgan.
Elektr m iqdorining birligi kulon 
Km
deyiladi, u 6 ,2 5 T 0 18 
elektronlar miqdori zaryadiga ega.
bu yerda: 
Fel
— elektr zaryadi kuchi; 
Q
— zaryad.
1.1 1-rasm
Har xil 
zaryadlarning o ‘zaro 
tortilishi.
1.1.2-rasm.
Bir xil zaryadlaming 
bir biridan qochishi.
5
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1.2. 0 ‘tkazgichlar va izolyatorlar
Tabiatdagi jismlami ikki turga boMish mumkin. Ularbir-biridan 
elektr xususiyatlari bilan farq qiladi. Biri o'tkazgichlar, boshqalari 
esa izolyatorlar yoki dielektriklar deb ataladi.
0 ‘tkazgichlarning atom lari yadrolarida bir xil elektronlar 
yadrolari bilan bo'sh bog'langanlar, shuning uchun tashqi elektr 
zaryadlari ta'sirida ular yadrolarni yengil tashlab ketadi. Bunday 
elektronlar bo ‘sh yoki ozod elektronlardir.
Bo'sh yoki ozod elektronlar o'tkazgich jism larda doim o 
harakatda boMib, tartibsiz bo‘ladi. Bo'sh yoki ozod elektronlar 
harakat jarayoni davrida kichkina molekulalar bilan to ‘qnashib, 
ulardan yangi ozod elektronlarni chiqarib yuboradi. Chiqib ketgan 
elektronlam ing o'm iga yangilari kelib joylashadi.
Agarda o ‘tkazgichga tashqaridan elektr maydoni ta'sir etsa, 
bo‘sh tartibsiz elektronlar bir tomonga qarab harakatlanadi. Metall, 
ko'm ir, suvdagi kislotalar va tuzlar elektrni yaxshi o‘tkazuvchi 
hisoblanadi (1.2.1-rasm).
Tabiatdagi ko‘p jismlar bo‘sh elektronlarga ega emas. Ularda 
elektronlar tashqi elektr maydoni ta’sirida atomdan xalos og'adilar, 
lekin ularni tashlab ketmaydi. Bunday jismlarga shisha, marmar, 
farfor, rezina, ebonit, vosk va boshqalar kiradi.
Izolyatorlarga mineral moylar, havo va har xil laklar kiradi. 
U lar o'zgarm as tokni butunlay o'tkazm aydi. 0 ‘tkazgichlar va 
izolyatorlardan tashqari, yarim o'tkazgichlar ham bo'ladi. Yarim 
o'tkazgichlarga selen, misning chala oksidi, germaniy, oltingugurtli 
kumushsimon yumshoq metall (kadmiy), oltingugurtli qo‘rg‘oshin
H
3
].2.I-rasm.
Polivinilxlorid izolyatsiyali tok o'tkazgich metall: 
/ — tok o'tkazgich metall; 
2 -
izolyatsiya.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va boshqalar kiradi. Shuni esda tutish kerakki, tabiatda toza o ‘tkaz- 
gichlar, toza izolyatorlar yo‘q
Birinchi turli metall o'tkazgichlardan tashqari, elektrotexnikada 
ikkinchi turdagi o ‘tkazgichlar ham ishlatiladi. Bular kislota 
eritmalari, tuzlari va ishqorlardir. Bunday eritmalarni elektrolitlar 
deb ataladi. Ikkinchi turdagi o‘tkazgichlarda molekulalar musbat 
va manfiy ionlardan iborat bo‘ladi.
Agarda bunday eritmalarga ikkita metall tayoqchasini o'rnatib, 
elektr energiyasiga ulasak, bunda ionlar ma'lum holatdagi zaryadlar 
tomoniga surila boshlaydi.