7. Yerdan oqilona foydalanishni loyihalashtirish
Ishlab chiqarishni
tashkil qilish va boshqarishning umumiy tizim ida
loyihalashning kuchayishi hozirgi zamon ilm iy-texnika taraqqiyotining tavsifi va
oqibatlarining biridir. Ilmiy texnika taraqqiyoti ilgarigi yer resurslaridan foydalanish
96
muammosi nuqtai nazarni qayta qurib chiqishga majbur qildi. Ulami muhofaza qilish
va ko ‘proq
tejamkorlik
bilan
samarali
foydalanish
zaruriyatini tushinish
mustahkamlandi va o ‘sdi. Bu vazifalami yechishda muhim o'rin yerdan oqilona
foydalanishning
loyihalashtirishga tegishlidir.Yer resurslarini boshqarish vazifasi
sifatidagi yerdan foydalanishni loyihalashtirish mazmuni, loyiha qarorlarini qabul
qilish ulami huquqiy ( yuridik) va moddiy ta ’minlash va amalda ro'yobga chiqarish
(o‘zlashtirish) prinsiplarida ifodalanadi.
Yerdan foydalanishni loyihalashtirishni faqat loyiha qarorlarini qabul qilish va
loyihalar to 'zib chiqish jaroyoniga olib kelish xatodir. Boshqarish vazifasi sifatidagi
loyihalashni bunday tushinish m a’nosiz bo'lgan b o ‘lar edi.
Loyiha takliflarini (umuman loyihalashtirish) ishlab chiqishning muxandis
texnikaviy jarayoni sifatidagi loyihalashtirishni va boshqarish vazifasi sifatidagi
loyihalashtirishni aniq farqlash zarur.
Boshqarish vazifasi sifatidagi loyihalashtirish
-
inson maqsadining oddiy
uslubi va usuli emas, balki yerdan foydalanishning mavjud mazmuni va tartibini
takomillashtirish va pirovardida o ‘zgartirishga yo'naitirilgan maqsadli,
tashkiliy,
texnikaviy, tashki!iy-xo‘jalik tadbirlam ing faoliyatidir. Loyihalami amalda ro'yobga
chiqarish
(o ‘zlashtirish) momenti loyihalashtirish vazifasining "ichki" zaruriy
momentidir va uning mazmunidan ajralmagan.
Loyihalashtirish ishining hozirgi zamon amaliyoti o ‘zigacha yer tuzish va
yerdan foydalanish masalalarini yechishning yoki bu ijarada tegib o ‘tadigan loyihalar
ro ‘yxatini kiritadi, xususan yer tuzish faniga tegishli bo‘lgan loyihalar yigindisi va
uning
ayrim
tom onlariga
tegib
o ‘tadigan,
ammo
ularga
umuman
q o ‘shilmaydiganlari yetarli darajada aniq k o'zga tashlanadi. Birinchi guruhga yer
tuzishning x o ‘jaliklararo va ichki xo‘jalik loyihalari va keyingisining tarkibida
muvofiq (ba’zi bir) ishchi loyihalar kiritiladi. Ikkinchi guruhga buzilgan yerlarning
rekultizatsiyasi, shahar binolari va aholi punktlarini qurish va rejalashtirish, yer
xo ‘jaligi tuzish,
o ‘rmon xo‘jaligi va suv xo'jaligi tuzish loyihalari kiritiladi.
Shuningdek hududning ko ‘p sonli turli xil ko‘p sonli inshootlari va muhandislik
uskunalarining loyihalari ham kiradi. Bu barcha loyihalar o'rtasida obyektiv va
97
mustaqil aloqalar mavjud. Shu bilan birga yer tuzish loyihalari boshqalarini tuzish
uchun debocha bo'lib xizm at qiladi. Yer tuzish loyihalarini birlamchiligi shundan
iboratki, tabiat m ajmuasining komponenti sifatida va ishlab chiqarish vositasi
sifatida, ham hudud sifatida yerdan oqilona foydalanish bo ‘yicha ularda prinspial
yechim lar beriladi va nomoyen buladi. Yer toifalari, ishlab chiqarish kuchlari va yer
mulkining joylashish sxemasi (loyiha) navbatdagi loyihalarni ishlab chiqish uchun
asos bo'ladi.Y er va suv x o ‘jaliklari uchun mustahkam aloqa ayniqsa tavsiflidir. Yer
va suv (sug'oriladigan ) ishlab chiqarish vositalariga tegishlidir va bu sifatlarida bir-
biridan ajralmagan holda majmuali amal qiladilar.
Muvofiq loyihalar asoslarida
majmualidir.
Shunga o ‘xshash
"ichki"
aloqalar obyektlam i loyihalashtirishga
hududiy bazis sifatida asosan yer bilan o ‘zaro harakatga o'tish bilan kuchsizlanadi.
Yer tuzish loyihalarini m ajmualiligi bu yerda ham nam oyon bo'ladi. Biroq faqat
ularning bir-birlari bilan yer orqali aloqalari
tavsifini hisobga olish bilan
munosib obyektlarning joylashish sxemasi asoslantiriladi.
Loyihalashtirishning umumiy tizim ida xo'jaliklararo yer tuzish loyihalari
alohida o ‘rin egallaydi. X o ‘jaliklararo yer tuzish davlat yer tuzishining eng muhim
turidir.Yer munosabatlarini m ustaxkam lash va tartibga solish,
yer resurslarini
boshqarishning samarali vositasi b o ‘lib xizm at qiladi. Uning mazm unicha mavjud
yerdan foydalanishlarni rekonstruksiya (takom illashtirish) qilish
va yangilarini
shakllantirish, yer resurslarini m aqsadli tayinlanishini o ‘matish, ularni tarm oqlararo
va tarm oqlar ichida taqsim lanishi, yagona davlat yer fondidan oqilona foydalanishni
tashkil etish kiradi. Shuningdek ularning kamchiliklarini tuzatish shular jum lasiga
kiradi.
X o'jaliklararo yer tuzish yerdanii bilan yerdan foydalanishni boshqarishning
qo'yidagi vazifalari yechiladi:
1) Ayrim
tarm oqlarda
va umuman xalq xo'jaligida yer resurslaridan
foydalanishning eng oqilona (optim al) ta ’m inlash m aqsadida o'zlashtirish uchun
yangilarini aniqlash va yer mulkini transform atsiya qilish:
2) Yerdan foydalanishning qishloq x o ‘jaligi korxonalarini tashkil etish
(jamoa, shirkat, fermer xo‘jaliklari)
98
3) M avjud yerdan foydalanuvchi qishloq xo'jaligi korxonalarini ularning hajmi
va joylashishlari bo'yicha tartibga keltirish:
4)Yerdan foydalanishning qishloq xo'jaligi, sanoat, transport va boshqa
korxonalar, m uassasalar, tashqilotlarni tashkil etish.
5) Shaharlar va shahar turidagi posyolkalara yer ajratish, shahar va posyolka
belgilarini o ‘zgartirish.
Qayd etilgan vazifalardan
har biri xo'jaliklararo yer tuzishning muvofiq
loyihasida majmuali hal etiladi. X o‘jaliklararo yer tuzishning loyihalari o ‘z loyihasi
ila ikki yoqlam a ahamiyatga ega. Bir tomondan ular keng m a’noda yerdan oqilona
foydalanish masalalarini yechishni uz ichiga olsa, ikkinchi tomondan xo ‘jaliklararo
yer tuzish yerdan foydalanishning prinspial sxemasini tashkiliy asosini beradigan uz
obyektiga ega b o'lgan qishloq xo‘jaligi korxonalari loyihalarini oladi.
X o‘jaliklararo yer tuzish loyihalari o ‘zining shunday ahamiyatliligida yer
tuzishning ichki xo ‘jaligi bilan zich aloqaga ega va yer tuzishning ichki xo'jalik
loyihasining b a ’zi bir asosiy tarkibiy qismlari b o ‘yicha qismli, generallashtirilgan
ko‘rinishdagi qarorlam i oladi. Shunday qilib, yer tuzishning xo‘jaliklararo loyihasi
xalq x o ‘ja ligi va mintaqa mashstabida yer resurslaridan oqilona foydalanishni
rejalashtirish ayrim yerdan foydalanuvchilar bilan yerdan foydalanish jarayonini
loyihalashtirishga o ‘tish tizim ida o ‘ziga xos zveno bo'lib hisoblanadi. X o'jaliklararo
yer tuzish loyihalarini muhim farqlanadigan belgilari ham ana shundan iborat.
Jum ladan ulami yer tuzishni va boshqa loyihalarning umumiy tizim ida bosh
o ‘ringa qo'ydi.
Ilmiy texnika taraqqiyoti yerdan foydalanish soxasiga dadil bostirib boradi.
Y er satxining ko‘rinish qiyofasi shiddat bilan o'zgarayotir. Sanoat, transport va
boshqa qurilishlar misli ko'rilm agan darajada avj olib ketdi, TPK barpo qilinmoqda,
sun’iy
dengizlar yuzaga
keldi.
Yaqin
o'tm ishda
olis
bo‘lgan
tumanlar
o'zlashtirilayetir. Yangi shaharlar va shahar turidagi posyolkalar vujudga kelmoqda.
Bularning ham masi yagona yer fondini tarmoqlararo va tarmoqlar ichida taqsimlash
va qayta taqsimlash, muvofiq yer ajratish, yer hududining ayrim qismlari maqsadli
tayinlanishini aniqlash.
99
Yerdan foydalanishning
mavjudlarini rekonstruksiya qilish va yangilarini
vujudga keltirish bilan uzluksiz bogMangan.
Yer resurslaridan foydalanishning qayd etilgan masalalarini va boshqalarini
yechish uchun xo'jaliklararo yer tuzish loyihalarining mazm unini tashkil etadi.
Yer tuzishning x o ‘jaliklararo loyihalarida tabiatda biologik muvozanatning
buzilishi
va xavfi to ‘la darajada hisobga olinishi kerak. Binobarin loyihalarni
iqtisodiy asoslash bilan bir qatorda ekologik samaradorlikni aniqlashni ham
kiritish zarur.
Uning asosini aniqlashga ekologik prognoz xizmat qiladi. X o'jaliklararo yer
tuzishning tabiatni m uhofaza qilishdagi vazifasi TPK shakllanish zonalarida yerdan
foydalanishni tashkil qilishda kuchayadi. Bu yerda yer tuzishning eng muhim mezoni
resurslarni tejash texnologiyasini qilish, joriy etish va unumli yerlarni muhofaza
qilish va yerdan foydalanishning ekologik muvozanatini ta ’m inlash ana shu asosda
qishloq x o ‘jaligini samarali rekonstuksiya qilishdan iborat b o ‘lib hisoblanadi. Ayrim
va faqat qishloq xo'jaligining yerdan foydalanuvchilar qatorida yerni qishloq
x o ‘jaligi ishlab chiqarishning asosiy vositasi sifatida foydalanadigan yer tuzishning
ichki x o ‘jaligi x o ‘jaliklararoning davomidir.
Ichki x o ‘ja lik yer tuzishning mohiyati yer hududini uyg‘unlashtirish, ishlab
chiqarish vositasi sifatida yerni
uning tejab-tergab samarali foydalanish uchun
tashkil qilishdan iboratdir. Ichki x o'jalik yer tuzishning hozirgi zamon loyihasi bir-
biri bilan bog'langan quyidagi vazifalami yechishni o ‘z ichiga kiritadi: xo ‘ja lik
markazlari va ishlab chiqarish boMinmalarini joylashtirish; magistral y o ‘l tarmoqlari
va boshqa muxandislik inshootlari va kommunikatsiyalarni joylashtirish; almashlab
ekish va ularning hududiy tuzilishi; bog‘lar, mevazorlar, ekinzorlar, uzum zorlar va
pichanzorlar hududini tuzish. Bu loyiha tarkibiy qismining to ‘la ro'yxati, ulardan har
biri muvofiq unsurlarga boMinadi.
Ichki xo'jalik yer tuzish loyihasi yer tuzuvchi korxonalar ishlab chiqarish
turlari va zonalarining joylashishi bog'liqligidan, qayd qilib o ‘tilgan majm ualam ing
barchasining tarkibiy qism lari va ularning muvofiq usullari o ‘z ichiga olmasligi
100
I
mumkin va o ‘zida ulardan muhimlari bo'yicha ushbu joy va vaqt uchun eng ko‘p
batafsil ishlab chiqilganlarni qo'shadi.
Qishloq xo'jaligi rivojlanishi munosabati bilan ichki xo‘jalik yer tuzilishining
mazmuni ham o'zgaradi "Ishlab chiqarish
deb ta ’kidlaydi S.A.Udagin, - hudud
tuzilishining fazoviy shakli qishloq xo'jaligi bo‘yicha barcha tadbirlar tizimida,
ishchi kuchi va boshqa ishlab chiqarish vositalarining eng progressiv va ratsional
shakllari bilan garmonik,
muvofiqlashtirilgan nisbatda bo‘lishini talab qiladi va
qishloq x o ‘jaJigi korxonalarini eng oqilona tashkil qilishni muvofiqlashtiradi".
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishni va ichki xo'jalik yer
tuzish bilan ayrilmas aloqasi haqida gapirganda, shu bilan birga, yer tuzishning
nisbatan mustaqil o ‘ziga xos tadbirlar sifatida farqlanib turadigan fazilatini aniq
ko‘ra bilishi zarur.
"Yer tuzishning pirovard "maxsuloti"
yerdan
foydalanishning joylashgan
o‘m i, chegarasi, maydoni, ishlab chiqish ko ‘nikmalarining massivlari, almashlab
ekish dalalari va
boshqa
qishloq
xo'jaligi uchastkalari ekanligini"
esdan
chiqarmaslik kerak" - deydi M.A.Tenelman.
Yer tuzish huquqiy
yerni
tashkil
qilish
uni
samarali
tejab-tergab
foydalanish uchun o'zining asosiy vazifalariga ega.
Oqilona yer tuzish, faqat
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilish bo‘yicha aniq ishlab chiqilgan
majmua bilan bog'liqda bo ‘lishi mumkinligini yana bir marta ta’kidlash kerak.
Ichki xo'jalik yer tuzishning dasturlashtirish ahamiyati shundan iboratki, u
o'zigiga muxandis - texnikaviy texnologik, iqtisodiy va tashkiliy x o ‘jalik, qarorlari
va loyihalarining bir-biri bilan bogMangan majmuasini qamrab oladi.
Ichki x o ‘jalik yer tuzishni loyihalashtirish yerdan va boshqa ishlab chiqarish
vositalaridan eng ko‘p oqilona (optimal) foydalanish, qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishini
tashkil etish va yerdan foydalanish masalalarini har tomonlama
majmuali yechishga itoat ettirilgan bo'lishi kerak.
Hozirgi zamon sharoitida ichki xo'jalik yer tuzish loyihalarini realizatsiya
qilishning muhim vositasi - ishchi loyihalashtirishdir, (ya’ni bir tomonlama va ikki
tomonlama) ishchi loyihalar tuzib chiqish
va amalga oshirishdir.
Shuningdek,
101
m avjud yer mulkini tubdan (kapital) yaxshilash yoki yangi kapital qurilishlar
sistemasi va ishchi chizmalarining natijasi sifatida o ‘z ichiga oladi. Shunday qilib,
ishchi loyihalari ikkita bir-biri bilan bog'langan vazifalam i bajaradi.
Birinchidan, ichki xo'jalik yer tuzish loyihalari muvofiq qarorlarini amalga
oshirish uchun vosita bo ‘lib xizmat qiladi.
Ikkinchidan, hujjatlar sifatida mustaqil aham iyatga ega, ularning asosida yer
mulkining yangi qurilishi olib boriladi va yerni yaxshilash bo'y ich a kapital ishlar
o'tkaziladi, resurslam i tejash texnologiyasi joriy etiladi.
Ishchi loyihalar darajasida yer tuzish masalalarini ishlab chiqishning amaliy
ahamiyati, shundan iboratki, ulardan har biri m o'ljallanadigan tadbirlarni amalga
oshirishning ishchi dasturi v a sharti bo‘lib hisoblanadi. Loyiha vazifalar yechilishi
tavsifi bogMiqligidan, tushunarliki, ishchi loyihalar mazmuni turlicha b o ‘ladi.
Ishchi loyihalashtirishning asosi b o'lib, ichki x o ‘ja lik yer tuzishning loyihasi
xizm at qiladi. Aynan shunga, extimol eng to ‘g ‘ri, garchi sxem a darajasida iqtisodiy
samarali
maydonlarni, obyektlar va m ulklarini
muxandislik
uskunalarini
joylashishini belgilash va ularni o ‘zlashtirish ishchi Ioyihalashtirish zaruriyati bilan
b o g ‘langan.
Gap, ichki x o ‘jaIik yer tuzishining m ajm ua loyihasi asosida ishchi loyihalar
tizimi haqida borayotir.
U ning m azm uniga quyidagi ishchi loyihalarni qo'shish mumkin:
alm ashlab ekishlarni tashkil qilish va ularning huquqiy tuzilishi; Solonsov va
boshqa past unumli, va noqulay ammo qishloq x o ‘ja ligida foydalanishga potensial
yaroqli b o'lgan yerlarni o ‘zlashtirish;
sug‘oriladigan lalmi ekinlari,
yaylov va pichanzorlar,
buzilgan yerlarni
rekultivatsiya qilish; eroziya xavfi b o ‘lgan yerlar, ulardan samarali foydalanish
muxandislik eroziyaga qarshi majmualarni joriy etish bilan bogMangan va boshqa
qator yerda ishlab turayotgan (yo'llar, kanallar), inshootlar va obyektlar, ulardan
bir qismi yer tuzilishi loyihalashtirishning predmetini tashkil etmaydi. Biroq
loyihalashtirishga berilgan topshiriq yer tuzishning m ajm ua loyihalari asosida va
albatta hisobga olish bilan shakllanishi kerak.
102
Y em i boshqarish amaliyoti uchun loyihalar ishchi klassifikatsiyani ishlab
chiqish mumkin, shu bilan birga ulardan qaysi birini yer tuzuvchi deb atash mumkin
va kerak. Bunday klassifikatsiyaning bosh mezoni qanaqa?
Birinchi
galda yer
tuzishning va maqsadini aniqlashdan kelib chiqish kerak.
Aynan ana shu belgilar ishchi loyihalar umumiy yig'indisidan ajratilayotgan
paytda birlamchi b o ‘lib xizmat qilishi mumkin.
1. Ichki xo'jalik yer tuzishning kelajakka 10-15 yillik loyiha sxemasini to ‘zib
chiqish ham da uzoq muddatli va texnikaviy ishlatilib bo'lgan takliflar sxemasini
naturaga k o ‘chirish;
2. Sxemaning ayrim unsurlari bo'yicha ishchi loyihalarini xo‘jaliklar bilan
kelishib v a sxemada o'rnatilgan muvofiqlik bilan ishchi loyihalashtirishning
navbatini tuzib chiqish.
3. Aniq
besh yillikka m o‘ljallangan yer tuzishda foydalanishning ichki
xo'jalik loyihalarini (rejalarini) to ‘zib chiqish va xo'jaliklarga berish.
Ichki x o ‘jalik yer tuzishning ishining bunday qo ‘yilishi besh yillik rejaning
bajarilish asosi va uning zaruriy tarkibiy qismi bo'ladi.
Yerdan
oqilona
foydalanishni
rejalashtirish
faqat
yer
tuzishni
loyihalashtirishga olib kelmaydi. Yer tuzishdan tashqari yerdan oqilona foydalanishni
loyihalashtirishning vazifasi (yer resurslarini prognozlashtirish singari) o ‘rmon
tuzilishi,
suv-yer tuzilishi, shaharlar va boshqa aholi punktlarining yer xo‘jalik
tuzilishi, meliorativ va boshqa loyihalar bilan realizatsiya qilinadi. Shu bilan yer
tuzishni roli xech qancha pasaymaydi.Yer resurslarini prognozlashtirish tizimlarida
va xususan yerdan oqilona foydalanishni loyihalashtirishda, so‘zsiz unga yetakchi
o ‘rin tegishlidir. Yer tuzish xizmatiga taalluqlisi esa, unda uning yer resurslarini
majmuali boshqarishdagi roli va ahamiyati aksincha,
usadi.
Aynan yer tuzish
organlari yerdan
foydalanishni
boshqarish
bo‘yicha asosiy ishlar xajmini
bajarmoqdalar va bundan keyin ham bajaraveradilar.
103
|